Morgunblaðið - 06.10.2002, Qupperneq 26

LISTIR
26 SUNNUDAGUR 6. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
V
ÆRI ekki látlaus straumur
fólks í Listasafn Íslands ef
þar stæði yfir samsýning á
verkum helstu listmálara síð-
ustu 160 ára? Ef við gætum
notið þar verka eftir Corbet,
Monet, Van Gogh, Matisse,
Bacon og Jasper Johns? Líklega væri örtröð.
Þessa dagana hangir uppi í safninu sýning á
myndum viðlíka meistara ljósmyndalistarinnar
– og hvar er mannfjöldinn? Í safninu eru mynd-
ir eftir meistara á borð við Nadar, Julia Mara-
ret Cameron, Carleton Watkins, Alfred Stieg-
litz, Eugéne Atget, Walker Evans, Robert
Frank, Henri Cartier-Bresson, Edward Weston
og Ansel Adams. Enginn smálisti það, og lista-
mennirnir samt mun fleiri. Um nýliðin aldamót
sló tímaritið TIME
því upp að Cartier-
Bresson væri mesti
núlifandi listamaður
samtímans. Staðhæf-
ing sem ég er full-
komlega sammála. Í
Listasafni Íslands
hanga nú fimm myndir eftir þennan merka ljós-
myndara. Og eftir Ansel Adams, sem oft er
sagður frægasti ljósmyndari í heimi, eru þrjár.
Þá eru þarna níu frumprent eftir Cameron,
fremsta ljósmyndara Viktoríutímans; ólýs-
anlegur fengur fyrir íslenska listunnendur, sem
og þessar níu ofurfallegu myndir eftir Carleton
Watkins af bandarískum óbyggðum teknar árið
1861. Robert Frank er einn af stórmeisturum
myndlistar tuttugustu aldar, höfundur hinnar
klassísku bókar The Americans sem kom út ár-
ið 1959; þarna eru þrjár myndir eftir hann.
Þá eru ónefndar allar hinar myndirnar, eftir
misvel þekkta ljósmyndara, en flestar afar at-
hyglisverðar, sögulega mikilvægar eða hrein-
lega meistaraverk. Átta íslenskir listunnendur
sig ekki á því uppá hvað þeim er boðið?
Í safninu hanga um 220 ljósmyndir, í flestum
tilvikum frumprent, það er prentaðar innan
nokkurra ára frá því þær voru teknar, en mynd-
irnar eru í eigu Moderna Museet í Stokkhólmi.
Þetta er farandsýning sett saman af sýning-
arstjóranum Leif Wigh með það að markmiði að
stilla saman mikilvægum ljósmyndum sem sýna
þrá ljósmyndarans til að opinbera eitthvað
markvert í heiminum og einstaka sýn sína.
Þetta er úrval með ákveðnum vinklum, ogoft afar snjöllum. Í eldri hlutanum erfylgt sögulegri línu, byrjað með frum-kvöðulsmyndum Hill og Adamson en
svo taka við portrettsnillingarnir Cameron og
Nadar. Nadar var fremsti portrettisti Frakka á
nítjándu öld og myndaði gjarnan bóhema og
listamenn. Þarna eru myndir af fimm stjörnum:
Delacroix, George Sand, Rossini, Baudelaire og
Sarah Bernhardt. Eftir Cameron eru fyrr-
nefndar níu myndir og svo eru myndir eftir
fleiri ágæta portrettista frá nítjándu öld. Ekki
er síður áhugaverður sá hluti fyrsta salarins þar
sem hanga ferðalagamyndir frá því uppúr miðri
nítjándu öldinni: voldug prent Francis
Frith af pýramídunum frá 1857 og ’58,
makalausar myndir Roger Fentons af
átakastöðum Krímstríðsins árið 1855
og síðan óbyggðamyndir Watkins.
Í öðrum sal taka við góð dæmi um
piktóralismann í upphafi tuttugustu
aldar, þar sem ljósmyndarar tóku að
líta á sig sem listamenn, en ekki með
því að nýta sérkenni ljósmynda-
tækninnar heldur reyndu þeir að láta
myndirnar líta út eins og teikningar
eða grafíkverk. Viðbrögð létu ekki á
sér standa og hreyfingin sem kennd
hefur verið við nýja hlutlægni stillti
sér gegn móskukenndum piktóralism-
anum með skarpri sýn á hlutina. Þessi
stílbrigði koma vel fram og það hvern-
ig menn fóru að taka myndir fyrir
auglýsingar og hönnun.
Í sölunum tveimur á efri hæð Listasafnsins er
persónulegra og, ef eitthvað er, ennþá skemmti-
legra val mynda hjá sýningarstjóranum. Í öðr-
um salnum tekur hann út fulltrúa hreyfing-
arinnar sem hefur verið nefnd bandaríski
módernisminn. Þar gefur meðal annars að líta
feminískar og ofurfallegar formstúdíur Imogen
Cunningham og frægar myndir Harry Callahan
af Elanor eiginkonu sinni. Þar eru fyrrnefndar
landslagsmyndir Ansel Adams, en honum auðn-
aðist ásamt fleirum að gera þessi frægu svæði
vestursins að þjóðgörðum með því að sýna
bandarískum þingmönnum myndir af fegurð
þeirra. Þá eru þarna frægar myndir Edward
Westons af papriku og klósettskál og meist-
araportrett Arnold Newmans af Igor Stra-
vinsky frá 1946. Eitthvað besta ljósmyndaport-
rett sem nokkru sinni hefur verið tekið.
Salur fjögur í Listasafninu er loks eins ogfágæta skemmtilegt samkvæmi þar semþræðir liggja á milli allra sem sýndireru, þótt ólíkir séu. Þar hanga myndir
eftir Man Ray, Walker Evans, Atget, Bill
Brandt, Berenice Abbott, Robert Frank, Helen
Levitt, Ralph Gibson og Cartier-Bresson.
Margt af því myndir sem varla er hægt að horfa
á án þess að fá gæsahúð. Makalaus listaverk.
En auðvitað eru skoðanir manna ólíkar og sum-
ir hafa bent á, og hafa ýmislegt til síns máls, að
bestu myndirnar á sýningunni séu meðal þeirra
elstu. Og víst er að margt það áhrifamesta í ljós-
myndasögunni var skapað í upphafi ljósmynd-
unar. Enda hafa myndræn gæði ekkert með
áhöld að gera; augu og hugur skaparans, og út-
koman, er það eina sem skiptir máli.
En sumir kunna síðan að hafa litlar skoðanir
á verkunum þótt þeir fari á þessa sýningu, þá
vantar lyklana að sögunni, að þróuninni og
skilningnum. Vitaskuld er listræn uppfræðsla í
molum hér á landi. Annars myndi fólk flykkjast
á sýningu sem þessa. Ég veit reyndar ekki
hvort aðsókn sé undir eða yfir meðallagi, en ég
hef þegar gert mér nokkrar ferðir í Listasafn
Íslands til að eiga stund með þessum myndum
og mér finnst rúm um fleiri þar inni, án þess að
það færi að þrengja að mér. Ég hef farið á sýn-
ingar sem þessar, af viðlíka gæðum, þar sem
stendur maður við mann. Og ég hef farið á yf-
irlitssýningar á Ansel Adams og Cartier-
Bresson þar sem hleypt er inn í hollum, rétt
eins og á sýningar Picassos og Matisse – enda
er ekki um minni listamenn að ræða. Cartier-
Bresson bylti ekki miðlinum einu sinni, heldur
allavegana tvisvar.
Nei, margir hafa líklega ekki lykla aðsýningu sem þessari. Ljósmyndireins og þessar eru oft á tíðum litlirfíngerðir hlutir sem þarf að rýna í og
skoða vandlega. Það þarf að gefa sér tíma með
myndunum; það er ekki hægt að taka þær inn á
göngu og með því að gjóa augum á upplýsinga-
textana. Mér sýnist safnið gera vel í því að bjóða
uppá leiðsögn ólíkra sérfræðinga, og svo ít-
arefni eins og kvikmyndasýningar. Það er vel.
En samt hef ég áhyggjur af því að mikilvægið
nái ekki út. Kannski má slá því upp í auglýs-
ingum að poppstjörnur eins og Madonna og Elt-
on John kaupi allt sem þau finna eftir Man Ray,
og borga formúur fyrir. Og það mætti tala um
verðmætin; samskonar frumprent sumra helstu
ljósmyndaranna er slegist um á uppboðum og
verðið skiptir milljónum, jafnvel tugum millj-
óna. Því ljósmyndin er það sjónræna listform
sem hefur verið í mestri sókn markaðslega síð-
ustu áratugina. Það er mun meiri aukning í sölu
ljósmyndaverka en verka unnin í aðra miðla, og
þau hafa hækkað miklum mun meira en annars-
konar verk. Ljósmyndin er „inn“ úti í heimi en
hér erum við langt á eftir hvað varðar skilning á
listrænu gildi ljósmynda. Það hefur réttilega
verið bent á tvískinnunginn sem felst í því að
Listasafn Íslands setji upp sýningu sem þessa
en safni sjálft ekki ljósmyndum. Það er auðvitað
ekkert nema tímaskekkja; skandall. Þar er ekki
hægt að kenna um fáranlega lágri upphæðinni
sem safnið hefur til listaverkakaupa; þetta er
bara ein tæknin í myndlistarflórunni og sam-
bærileg söfn í nágrannalöndunum hafa keypt
ljósmyndir í áratugi.
En, engu að síður, þá bíð ég eftir að sjá örtröð
við Listasafn Íslands næstu daga; sýningin er
þess virði.
Hljóðlát meistaraverk í röðum
AF LISTUM
Eftir Einar Fal
Ingólfsson
efi@mbl.is
River View, Cathedral Rocks, 1861. Eitt
níu frumprenta eftir landslagsljósmynd-
arann Carleton E. Watkins en hver þeirra
er meira en 50 sm á hæð.
Píramídi eftir Francis Frith.
ÞAÐ ER örugglegafrekar glatað að verakærasti kvenkyns að-alpersónu í nýrri
bandarískri sjónvarps-
þáttaröð. Manni er ýmist
sparkað eða maður drepinn í
fyrsta þættinum. Þáttaröðin
gengur svo beinlínis út á nýtt
og yfirleitt innihaldsríkara líf
kærustunnar án manns. Hún
blómstrar, finnur sér farveg í
lífinu, sinnir nýrri köllun, allt
af því að maður er ekki lengur
að þvælast fyrir henni. Já, al-
veg glatað.
Hins vegar væri alls ekkert
glatað að vera Bond-gella.
Ekkert að því að vera sæt,
klár, dularfull og endalaus
töffari í ofanálag. Ég hugsa að
flestallar konur myndu þiggja
boð um að verða Bond-gellur
án þess að hugsa sig tvisvar
um. Bond-gellur ganga þvert
á allar tískulegar, pólitískar
og feminískar línur. Þær eru
bara töff.
Þessar tvær gjörólíku týp-
ur, óþurftarkærastinn og
Bond-gellan, eiga það sameig-
inlegt að vera órjúfanlegur
þáttur ákveðinnar tegundar
rað-sjónvarpsþátta (þátta um
tiltölulega ungar konur sem
kjósa að hefja nýtt líf) og rað-
kvikmynda (myndanna um
njósnara hennar hátignar).
Týpurnar tvær gegna þó
ólíku hlutverki á skjánum og
tjaldinu og er athyglisvert að
skoða í hverju það felst.
Sjónvarpið hefur í haust
tekið til sýningar tvær nýjar
bandarískar þáttaraðir þar
sem aðalpersónan er kven-
kyns og kærasti hennar
hverfur á braut í fyrsta þætt-
inum. Í fyrsta þættinum af
Svona er lífið lætur þrítug
kona af ítölskum ættum unn-
usta sinn endasendast yfir
tertuhlaðborð í trúlof-
unarveislu þeirra, orðin lang-
þreytt á karlrembunni í hon-
um, og hefur síðan nýtt líf á
því að láta langþráðan draum
um háskólanám rætast. Þætt-
irnir Launráð fjalla um
njósnastelpu sem vinnur hjá
ofurleynilegri leyniþjónustu
og í fyrsta þættinum er kær-
astinn hennar drepinn af
vinnuveitendum hennar. Hún
kemst þar með því að leyni-
þjónustan sem hún vinnur
fyrir er vond en ekki góð og
gerist njósnari fyrir góða
leyniþjónustu með það að
markmiði að uppræta vondu
leyniþjónustuna.
Ýmsir eldri sjónvarps-
þættir byrja einnig á því að
kærastinn hverfur á braut. Í
fyrsta þætti Friends kemur
Rachel hlaupandi í brúð-
arkjólnum inn á kaffihús á
Manhattan, eftir að hafa
stokkið út um baðherberg-
isglugga fimm mínútum áður
en átti að rígbinda hana við
tannlækni sem er jafn ríkur
og pabbi hennar. Rachel flyt-
ur inn til Monicu, gamallar
vinkonu úr menntaskóla,
klippir kreditkortin sín og
fær sér vinnu í fyrsta sinn á
ævinni. Þáttaröðin Leap of
Faith, eftir framleiðendur
Sex and the City, var sýndur
við nokkrar vinsældir í
Bandaríkjunum í fyrra. Þar
segir af Faith sem slítur trú-
lofun sinni við litlausan, leið-
inlegan en ríkan kærastann í
fyrsta þætti, fær sér svo flotta
og spennandi vinnu á auglýs-
ingastofu og tekur til við að
djamma, djúsa og deita af
mikilli einurð. Suddenly Sus-
an, sem sýnd var í Sjónvarp-
inu, hófst líka á því að Susan
hætti með ríkum en leið-
inlegum kærasta og fékk sér
vinnu. Allir þessir kærastar
eiga það sammerkt að hrinda
atburðarás í lífi aðalpersón-
unnar af stað með brotthvarfi
sínu. Fjarvera þeirra er þann-
ig lykilatriði í plottinu, þó að
sjálfir séu þeir til algjörrar
óþurftar í þáttunum.
Það eru Bond-gellurnar
hins vegar ekki. Ný Bond-
gella er jafn nauðsynleg
hverri Bond-mynd og nýtt
plott, nýjar græjur og nýr
óvinur. Hún er skraut, gefur
myndinni lit, lífgar upp á
Bond. Hann sjálfur stendur
svo alveg fyrir sínu þótt það
sé einhver gella að þvælast í
kringum hann. Honum tekst
alveg að vera sjálfstæður og
allt það. Indiana Jones líka.
Hann er alveg sama forn-
leifafræðihetjan þótt hann
eignist nýja kærustu í hverri
mynd. Hún truflar hvorki
sjálfstæði hans né framtíð-
aráætlanir. Ekki kærust-
urnar hans Austins Powers
heldur.
Þó að njósna- og æv-
intýramyndir falli ekki undir
nákvæmlega sama hatt og
gamansamir/dramatískir
sjónvarpsþættir þá tilheyrir
þetta tvennt því gríðarlega
útbreidda fyrirbæri popp-
menningu. En það er ekki síst
vegna þessarar útbreiðslu
sem óhætt er að segja að
poppmenningin hafi upp að
vissu marki áhrif á þau við-
horf sem algeng eru í sam-
félaginu auk þess sem ljóst er
að algeng viðhorf endurspegl-
ast gjarnan í viðfangsefnum
hennar.
Þegar óþurftarkærust-
unum og Bond-gellunum er
stillt upp hlið við hlið vakna
þannig ýmsar spurningar.
Eru kærastar bara fyrir?
Leiðinlegir og aftur leið-
inlegir? Eru konur í sam-
böndum bundnar við staur
eða múlbundnar? Er bara ein
leið fyrir slíka konu til að öðl-
ast sjálfstæði og nýtt og betra
líf? Eru kærustur hins vegar
helst til þess fallnar að lífga
upp á tilveruna? Skemmti-
legar og spennandi? Eru þær
eintómir gleðigjafar og aldrei
nein fyrirstaða?
Þarna eru hálfleiðinlegar
steríótýpur dregnar upp. Þær
kynjamyndir sem þarna birt-
ast eru lítið spennandi. At-
hugaverðast þykir mér að nú
til dags skuli enn þykja
ástæða til að draga upp
myndir af ungum konum sem
þurfa að losna undan elsk-
hugum sínum til að öðlast
sjálfstæði. Þær gætu lært
ýmislegt af Bond-gellunum.
En ástæða þess að fólkið í
rað-þáttunum og -myndunum
á ekki fastan kærasta eða
kærustu er náttúrlega ein-
föld. Fólk í traustu og stöð-
ugu sambandi er ekkert
skemmtiefni. Það áhugaverða
er leitin að ástinni og spennan
og vandræðin í kringum nýtt
ástarævintýri. Rómantískar
gamanmyndir eru búnar um
leið og aðalpersónurnar ná
saman og eftir því sem við
best vitum varir kossinn í lok
myndarinnar að eilífu. Við vit-
um hins vegar að Bond mun
kyssa nýja Bond-gellu í
næstu mynd og kippum okkur
ekkert upp við það. Þannig er
hann bara. Og hún spjarar sig
líka án hans. Kannski nær
hún sér bara í einn af þessum
óþurftarkærustum sem liggja
eins og hráviði út um alla
Hollywood. Hún ætti að
minnsta kosti að ráða við
hann, það stjórnar enginn
Bond-gellu, svo mikið er víst.
Og þá er komin hugmynd að
nýrri tegund þáttaraða. Í
fyrsta þættinum losar yf-
irbugaður kærasti sig við
gelluna sem er búin að hafa
hann undir hælnum alltof
lengi og reynir að end-
urheimta sjálfstæði sitt og
hefja nýtt líf …
Birna Anna
á sunnudegi
Morgunblaðið/Jóra
Óþurftarkærastar
og Bond-gellur
bab@mbl.is