Morgunblaðið - 05.12.2002, Síða 33

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. DESEMBER 2002 33
st í slíkar
ýmissa
mál.“
við
ganna um
gerir það
rstaða úr-
nar getur
um hætti:
mtalsverð
n hafi þau
ldun, því
tekur til
ur tillit til
am í þeim
a. Ómögu-
með loka-
ningu. Ég
a lesið úr-
um Norð-
r hverjir
hægt er að
stöðu að
arinnar á
sverð þótt
nar Skipu-
ðri mats-
iðurstöðu.
niðurstaða
og veitir
ðalag 11.
ar hversu
nu mati á
innihaldi
m ekki að
ar og eru
ræðilegar
rlega út í
æri
si aðferð,
hvort til-
kil eða lítil
heimild til
þó að um
ð ræða, sé
fyrirbæri.
á borð við
Skipulagsstofnun,
kveði upp úrskurð um
þetta efni og á þennan
hátt á sér ekki hlið-
stæðu að því er ég best
veit. Vegna ritunar
greinarinnar í Tímarit
lögfræðinga fór ég í
gegnum alla úrskurði
Skipulagsstofnunar og
umhverfisráðuneytis-
ins sem kveðnir höfðu
verið upp til miðs sum-
ars 2001. Það var at-
hyglisvert að komast
að því að sjaldnast var
niðurstaðan sú að
framkvæmdir kynnu
að hafa í för með sér
umtalsverð umhverfisáhrif. Þetta er
athyglisvert í ljósi þess að fram-
kvæmdir sem taldar eru upp í við-
auka 1, í lögunum um mat á um-
hverfisáhrifum, eru þar vegna þess
að reynsla og þekking hefur leitt í
ljós að þær hafa í för með sér um-
talsverð umhverfisáhrif og þess
vegna eru áhrifin metin á þennan
hátt.“
Aðalheiður segir að vel megi
spyrja hvers vegna verið sé með
dýrt og tímafrekt ferli umhverfis-
mats, ef litlar eða hverfandi líkur
eru á að framkvæmdir muni valda
umtalsverðum umhverfisáhrifum,
eins og ráða megi af langflestum úr-
skurðunum. „Á þessu kunna einnig
að vera aðrar skýringar. Ein getur
verið sú að við staðfærslu á viðauka
1 hafi mörkin verið sett of lágt í viss-
um tilvikum. Ef sú er raunin í ein-
hverjum tilvikum er varla ástæða til
að meta umhverfisáhrif í eins ríkum
mæli og gert hefur verið. Styðjast
má við aðrar og ódýrari aðferðir, t.d.
er mögulegt að bæta umhverfislög-
gjöfina með því að setja í lög fyllri
efnisákvæði, skilgreina og skýra
helstu meginreglur umhverfisrétt-
arins, skilgreina ýmis lykilhugtök
o.fl. sem getur verið til aðstoðar við
ákvarðanatöku í einstökum tilvik-
um. Í öðru lagi kann að vera, eins og
íslensku lögin eru uppbyggð og þau
framkvæmd, að þau hreinlega bjóði
upp á að komist sé að þeirri niður-
stöðu, sem er algengust, því annars
yrðu framkvæmdir ekki heimilaðar.
Nálaraugað, sem a- og b-liðir í 11.
grein laganna um mat á umhverfis-
áhrifm eru, gerir það að verkum að
af þessum tveimur kostum velja
menn að fallast á framkvæmd en þá
fylgir með í lagatextanum að hún
hafi ekki í för með sér umtalsverð
umhverfisáhrif jafnvel þótt fram-
kvæmdin muni hafa í för með sér
umtalsverð umhverfisáhrif. Í þriðja
lagi er hugsanleg skýring að fram-
kvæmdir á Íslandi hafi yfirhöfuð
engin eða lítil umhverfisáhrif, sem
er ólíklegt. Loks er rétt að nefna, að
orðalag 11. greinar laganna skapar
að mínu mati gríðarlega spennu á
milli þeirra sem vinna við gerð um-
hverfismats og hafa beina hagsmuni
af því að framkvæma tilteknar fram-
kvæmdir og hinna sem hafa aðra
hagsmuni sem taka verður tillit til.
Ég tel að þessi spenna minnkaði ef
úrskurðarformið væri ekki notað.
Það getur varla verið nokkur leið að
komast að niðurstöðu um svo flókið
málefni í einni setningu, eins og 11.
grein gildandi laga gerir ráð fyrir.“
Tregða til að viðurkenna
tilteknar afleiðingar
Mat á umhverfisáhrifum er ein af
meginforsendum veitingar leyfis til
tiltekinna framkvæmda eða starf-
semi. „Mat á umhverfisáhrifum og
málsmeðferðin fer fram fyrir opnum
tjöldum og á skjalfestan hátt, með
ríkri þátttöku ýmissa opinberra
stofnana og almennings,“ segir Að-
alheiður. „Erlendar rannsóknir
sýna að það er ákveðin tregða hjá
framkvæmdaraðila, hver svo sem
hann er, að segja frá neikvæðum af-
leiðingum fyrirhugaðra fram-
kvæmda, sérstaklega ef mögulegt er
að þær hafi í för með sér tjón á hags-
munum einstaklinga, t.d. landeig-
enda eða granna. Skjalfest viður-
kenning framkvæmdaraðila á
slíkum afleiðingum getur haft áhrif
á gang dómsmála og m.a. orðið til
þess að sönnunarbyrðinni verði snú-
ið við. Við þessu þarf náttúrlega að
sjá og sú afdráttarlausa uppsetning
sem gildandi lög innihalda býður
hreinlega upp á það að reynt sé að
einfalda, draga úr eða fegra um-
hverfisáhrifin enda má ekki heimila
framkvæmdir sem hafa í för með sér
umtalsverð umhverfisáhrif.“
Aðalheiður segir að ljóst sé að hér
á landi sé tilhneiging hjá fram-
kvæmdaraðila til að nota önnur lýs-
ingarorð í matsskýrslu en notuð eru
í lögunum, væntanlega svo að hægt
sé að komast í gegnum nálarauga
11. greinar laganna. „Svo að gripið
sé til myndmáls þá eru umhverfis-
áhrifin ekki lengur fjólublá, þau eru
hæfileg blanda af rauðu og bláu með
örlítilli skvettu af svörtum lit.“
Atriði sem ætti að breyta
En hverju telur Aðalheiður að
þurfi að breyta í lögunum um mat á
umhverfisáhrifum og í umhverfis-
matsferlinu? „Þau atriði eru fjöl-
mörg en einungis nokkur verða
nefnd hér. En áður en ég segi frá
þeim er ef til vill rétt að undirstrika
að það þarf að breyta fleiru en lög-
unum. Síðast en ekki síst þarf að
breyta ákveðnum hugsunarhætti
sem tengist mati á umhverfisáhrif-
um og viðurkenna að ýmsar fram-
kvæmdir hafa í för með sér umtals-
verð umhverfisáhrif og mat á
umhverfisáhrifum eitt og sér getur
ekki komið í veg fyrir slík áhrif. Það
geta samt sem áður verið ríkar
ástæður til þess að ráðast í slíkar
framkvæmdir þrátt fyrir umhverfis-
áhrifin eða að ráðast ekki í þær, t.d.
vegna væntanlegra umhverfis-
áhrifa. Þetta verður viðkomandi
leyfisveitandi að sjálfsögðu að meta
hverju sinni. Niðurstaða mats á um-
hverfisáhrifum á að aðstoða leyfis-
veitanda við þetta mat svo að loka-
ákvörðun geti tekið mið af
upplýsingunum sem liggja fyrir.
En svo að ég víki að lögunum um
mat á umhverfisáhrifum þarf að
mínu mati í fyrsta lagi að breyta
hlutverki Skipulagsstofnunar og
samræma betur tilskipun EB. Hlut-
verk Skipulagsstofnunar ætti að
takmarkast við það að gera skoðun á
því hvort allar nauðsynlegar upplýs-
ingar liggi fyrir, hvort matið uppfylli
tiltekin skilyrði, hvort leitað hafi
verið álits og umsagnar allra þeirra
sem málið varðar og fleiri atriði
þessum skyld. Skipulagsstofnun á
að mínu mati ekki að hafa það hlut-
verk að leggja heildarmat á styrk
umhverfisáhrifanna með svo af-
dráttarlausum hætti í einni loka-
ákvörðun, eins og gildandi lög gera
ráð fyrir, með því að kveða upp úr-
skurð á þann hátt sem gert er enda
er það í sjálfu sér óþarft. Ef viðkom-
andi framkvæmd er á viðauka 1 hef-
ur hún í för með sér umtalsverð um-
hverfisáhrif og ef hún er á viðauka 2
hefur matsskylda verið ákveðin og
þar með viðurkennt að áhrifin séu
mikil. Niðurstöðuna er hægt að
birta t.d. með því að gefa ráðgefandi
álit.
Í öðru lagi þurfa skilin á milli
Skipulagsstofnunar og þeirra
stjórnvalda sem gefa leyfi til fram-
kvæmda að vera skýrari en nú er
samkvæmt 11. grein laganna. Það
ber að undirstrika að Skipulags-
stofnun er aldrei leyfisveitandi,
þrátt fyrir núverandi orðalag 11.
greinar gildandi laga sem vissulega
gefur tilefni til að ætla svo. Það virð-
ist vera ríkt í huga almennings, fjöl-
miðla og stjórnmálamanna að draga
þá ályktun að hafi úrskurður verið
kveðinn upp, þ.e. í samræmi við nú-
gildandi lög, þá liggi fyrir „leyfi“ til
framkvæmdarinnar. Svo er að sjálf-
sögðu ekki og er brýnt að breyta
þessu, ekki síst til þess að ljóst sé
hvar ábyrgðin liggur.
Í þriðja lagi þarf að gera breyt-
ingar á öðrum lögum vegna tilskip-
unar EB um mat á umhverfisáhrif-
um. Tryggja þarf að almenningur
eigi tiltekinn aðgang að undirbúingi
hins endanlega leyfis til fram-
kvæmda en afar fá dæmi er að finna
í íslenskum lögum þar sem almenn-
ingi er tryggður einhver aðgangur
að þessum undirbúningi þótt ein-
staka dæmi megi þó finna.
Í fjórða lagi ætti að styrkja efnis-
atriði ýmissa annarra laga sem
snerta umhverfisvernd í víðtækri
merkingu þess orðs. Það vantar því
miður að skilgreina helstu megin-
reglur og lykilhugtök í íslenskum
umhverfisrétti. Það er að sjálfsögðu
verkefni löggjafans. Þetta myndi
auðvelda alla ákvarðanatöku og um-
ræðu um þessi mál. Einnig væri til
mikilla bóta að hafa alla umhverf-
islöggjöfina í einum bálki, án tillits
til þess undir hvaða ráðuneyti mála-
flokkurinn fellur, og þar ættu meg-
inreglurnar og útfærsla þeirra best
heima. Með þessu næst ákveðin
samræming, löggjöfin yrði gagn-
særri og það myndi stuðla að auknu
réttaröryggi og samræmingu í
ákvarðanatöku og auka umhverfis-
vernd,“ sagði Aðalheiður að lokum.
Aðalheiður Jóhanns-
óttir lögfræðingur.
Morgunblaðið/RAX
gallar á lögum
mhverfisáhrifum
„NÚ ERU að eiga sér stað mikl-
ar breytingar á sviði alþjóðamála,
t.d. víða í Evrópu, innan Evrópu-
sambandsins og hjá Atlantshafs-
bandalaginu, á sviði efnahags-,
öryggis- og varnarmála og svo
mætti lengi telja. Það er því af-
skaplega mikilvægt að mínu mati
að Háskóli Íslands sé í stakk bú-
inn til að taka þátt í þessari þró-
un, fylgjast með henni, leggja
sjálfstætt mat á atburðarásina og
hafa möguleika á að spá fram í
tímann um óorðna hluti.“
Þetta sagði Halldór Ásgríms-
son utanríkisráðherra er hann
undirritaði í gær ásamt Páli
Skúlasyni rektor HÍ og Vilmundi
Jósefssyni formanni Samtaka
iðnaðarins samstarfssamning um
stjórn og starfsemi Alþjóða-
málastofnunar og Rannsóknaset-
urs um smáríki við HÍ. „Við er-
um að stofnsetja miðstöð
smáríkjarannsókna í heiminum.
Mikill fjöldi fræðimanna sinnir
smáríkjarannsóknum, bæði í Evr-
ópu og Bandaríkjunum. Þessum
fræðimönnum finnst tilvalið að
koma hér saman í miðju Atlants-
hafi og mynda rannsóknasetur
hérna á Íslandi. Ég vænti þess
að þetta sé mikilvægt og stórt
skref til þess að styðja við bakið
á Háskóla Íslands til þess að
standa við bakið á rannsóknum á
þessu sviði.“
Vilmundur Jósefsson hjá Sam-
tökum iðnaðarins tók undir orð
ráðherrans og sagði samtökin
fagna því að vera orðin aðili að
Alþjóðamálastofnun HÍ. „Við lít-
um til þess með tilhlökkun þegar
hægt verður að bera saman ein-
kenni fyrirtækja, sérstaklega iðn-
fyrirtækja, á alþjóðlegum
grunni.“
Rektor sagði spennandi tíma
framundan í alþjóðamálum. Sagði
hann áhuga á málaflokknum mik-
inn og benti á ráðstefnu sem
stúdentar héldu á dögunum.
Alþjóðamálastofnun Háskóla
Íslands er rannsókna-, fræðslu-
og þjónustustofnun. Rann-
sóknasetur um smáríki starfar
innan hennar. Alþjóðamálastofn-
un er vettvangur fyrir þverfag-
legt samstarf á sviði alþjóðamála
og smáríkjarannsókna. Utanrík-
isráðuneytið, Samtök iðnaðarins
og Samtök atvinnulífsins eiga að-
ild að stofnuninni. Auk innlendra
aðila taka yfir sextíu erlendir
fræðimenn þátt í starfi stofn-
unarinnar og koma þeir víða að
úr Evrópu og Norður-Ameríku.
Vaxandi áhugi á
smáþjóðafræðum
Baldur Þórhallsson, dósent í
stjórnmálafræði við HÍ, hóf und-
irbúning að stofnun rann-
sóknaseturs um smáríki fyrir
rúmu ári. „Það er vaxandi áhugi
á að rannsaka smærri þjóðfélög
og stöðu smærri ríkja í alþjóða-
samfélaginu,“ sagði Baldur í sam-
tali við Morgunblaðið. „Smærri
ríkjum fer stöðugt fjölgandi og
þau eru farin að verða virkari á
alþjóðavettvangi en áður.“
Baldur segir að enn sem komið
er séu flestir fræðimennirnir sem
að setrinu koma stjórnmálafræð-
ingar, en í hópnum eru einnig
hagfræðingar, lögfræðingar,
landfræðingar og heimspekingar
svo um þverfaglegar rannsóknir
verður að ræða.
Hlutverk Alþjóðamálastofn-
unar sem rannsóknasetrið verður
innan, er margþætt en það bygg-
ist á þremur meginstoðum, að
sögn Baldurs. Í fyrsta lagi er
hlutverk hennar að standa fyrir
rannsóknum og fræðslu á sam-
skiptum ríkja og stöðu þeirra í
alþjóðakerfinu. Markmið hennar
er að vera leiðandi í rannsóknum
um alþjóðamál og smáríki í heim-
inum. Í öðru lagi stefnir stofn-
unin að því að auka gæði og
framboð náms um alþjóðamál og
smáríki í grunn- og framhalds-
námi á háskólastigi. Í þriðja lagi
er Alþjóðamálastofnun þjón-
ustustofnun við atvinnulífið og
hið opinbera. Stofnunin mun
beita sér fyrir auknu samstarfi
milli fræðimanna, atvinnulífs og
opinberra aðila á sviði alþjóða-
mála og gangast fyrir ráð-
stefnum, umræðufundum og fyr-
irlestrum um efni sem tengjast
starfsviði stofnunarinnar.
Efni á Netið og
sumarskóli
Um eitthundrað erlendir fræði-
menn eiga nú þegar formlega að-
ild að rannsóknasetrinu. Margt
er framundan í starfsemi seturs-
ins, að sögn Baldurs. Næsta sum-
ar verður starfræktur hér sum-
arskóli um smáríki, sem fjöldi
erlendra stúdenta og fræðimanna
mun sækja og leiðbeina á. Þá
verða endurútgefnar helstu kenn-
ingar um smáríki, útgáfa ritraðar
um smáríki kemur út, kennsla
verður skipulögð á Netinu, mögu-
legt meistaranám í smáríkjafræð-
um verður til umfjöllunar og
haldin verður opnunarráðstefna
2003 og rannsóknaráðstefna
2004.
En hvað er smáríki?
„Það fer í raun eftir því við
hvað er miðað og hvað skal bera
saman,“ útskýrir Baldur. „Margir
miða við að smáríki sé ríki sem
hafi eina milljón íbúa eða færri.
En aðrir segja að ríki með allt
undir tíu milljónir íbúa geti talist
smáríki. Ég myndi t.d. segja að
öll norrænu ríkin væru smærri
ríki og að þau líti á sig sem svo.
Ég nota því oft orðin „smærri
ríki“ í staðinn fyrir smáríki.“
Samstarfssamningur um Alþjóða-
málastofnun undirritaður
Morgunblaðið/Sverrir
Halldór Ásgrímsson utanríkisráðherra, Páll Skúlason, rektor Háskóla Ís-
lands, og Vilmundur Jósefsson, formaður Samtaka iðnaðarins, skrifuðu
undir samstarfssamning um Alþjóðamálastofnun HÍ sem er vettvangur
fyrir þverfaglegt samstarf á sviði alþjóðamála og smáríkjarannsókna.
Miðstöð rann-
sókna um smáríki
verði á Íslandi