Morgunblaðið - 06.07.2003, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 6. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
D
vergkafbáturinn
Gavia er smærri
en önnur slík
rannsóknartæki
sem framleidd
eru í heiminum
og hægt er að
setja mismunandi mælitæki í hann,
eftir þörfum vísindamanna hverju
sinni. Forsvarsmenn fyrirtækisins
Hafmyndar segja notagildi hans
ótvírætt, hvort sem er við rann-
sóknir á fiskimiðum, mælingar á
hafsbotni eða við sprengjuleit, svo
dæmi séu nefnd.
„Gavia“ er latneskt heiti á
himbrima, en þann fugl kalla ensku-
mælandi þjóðir „the great northern
diver“, eða hinn mikla kafara norð-
ursins. Dvergkafbáturinn, eða djúp-
farið, slær þó himbrimann út, því
hann getur farið allt niður á tvö þús-
und metra dýpi.
Hjalti Harðarson rafmagnsverk-
fræðingur er faðir djúpfarsins,
stofnandi Hafmyndar og tæknistjóri
fyrirtækisins. Hann hóf vinnu við
gerð fyrsta djúpfarsins árið 1996 og
fékk þá Hafrannsóknastofnun og
Sjávarútvegsstofnun Háskóla Ís-
lands til liðs við sig við rannsókn-
irnar og naut styrkja Rannsóknar-
ráðs Íslands og fleiri. Árið 1997
sigldi frumgerð Gavia um sjóinn við
Ísland. Tveimur árum síðar var fyr-
irtækið Hafmynd stofnað, en helstu
eigendur þess eru Nýsköpunar-
sjóður og nokkrir einstaklingar, þar
á meðal starfsmenn fyrirtækisins.
Torfi Þórhallsson, rannsóknar- og
þróunarstjóri Hafmyndar, er einnig
rafmagnsverkfræðingur, með fram-
haldsmenntun á sviði tölvusjónar og
vélmenna. Hann hefur starfað hjá
Hafmynd í tvö ár.
Hjalti og Torfi segja að mælitæki
af ýmsu tagi, til dæmis þau sem not-
uð eru um borð í hafrannsóknaskip-
um, verði sífellt fyrirferðarminni og
nú sé orðið raunhæft að setja full-
komin mælitæki í lítið djúpfar.
Djúpfarinu er ekki fjarstýrt, held-
ur er það forritað með leiðarlýsingu
og skipunum um að skila sér á fyr-
irfram ákveðinn stað. „Það er alveg
sjálfvirkt. Við segjum því í raun
hvert það eigi að fara, á hvaða dýpi
og hvaða mælingar það eigi að fram-
kvæma. Við getum sett það af stað
frá skipi eða strönd. Tækið getur
fylgt botni og er þá t.d. alltaf í
tveggja metra hæð frá botninum.
Það nemur umhverfi sitt og heldur
alltaf sömu hæð, þótt botninn sé mis-
sléttur.“
Þegar leiðangri tækisins er lokið
fer það upp á yfirborðið og hringir
sjálfkrafa úr gervihnattasíma sem er
í því. GPS-staðsetningartæki um
borð gefur um leið upp nákvæma
staðsetningu, svo auðvelt er að finna
það. Ef djúpfarið bilar flýtur það upp
á yfirborðið, sendir hljóðbylgjur sem
styðjast við sjálfstæðar rafhlöður og
um leið kviknar á neyðarljósi.
Neðansjávar er ekki hægt að
styðjast við GPS-staðsetningartæki.
„Við notum svokallaðan Doppler-
hraðamæli neðansjávar og áttavita.
Nú er hins vegar komið mjög ná-
kvæmt afbrigði af þeirri tækni, svo-
kallað tregðukerfi, sem er notað í
kafbátum og stýriflaugum. Það er
hægt að nota í svona djúpfar og við
fáum slíkan búnað í ágúst.“
Nákvæmt staðsetningarkerfi er
nauðsynlegt, t.d. ef finna á aftur
sprengju sem djúpfarið hefur fundið,
skipsflak eða annað af þeim toga.
Djúpfarið Gavia getur farið niður
á tvö þúsund metra dýpi, en rafhlöð-
urnar stýra því hversu langt það fer
eða hver lengi það er í vatninu.
„Núna eru menn reyndar að velta
því fyrir sér að senda svona tæki
milli landa og það er alveg gerlegt.
Grunnrafhlöðueining gerir farinu
kleift að sigla um 100 kílómetra.“
Er lítið og fer djúpt
Sérstaða Gavia-djúpfarsins felst í
smæðinni og hversu djúpt það getur
farið. „Djúpfarið er byggt úr ein-
ingum, svo hægt er að raða því sam-
an á mismunandi hátt eftir því hvaða
verkefni það á að vinna. Við höfum
algjöra sérstöðu, því ekkert sam-
bærilegt tæki er til í heiminum.“
Markaðurinn er ungur og í mikilli
þróun. Sjálfvirkir kafbátar voru
fyrst notaðar í iðnaði fyrir áratug, en
þeir voru sérsmíðaðir til sjómælinga
fyrir olíuleit. „Þeir mældu nákvæm-
lega botngerð þar sem átti að koma
fyrir olíupöllum eða olíuleiðslum.
Þessir kafbátar eru stórir og sér-
hæfðir til þessara nota. Núna eru
menn farnir að velta mjög fyrir sér
leit að hlutum á sjávarbotni, sér-
staklega sprengjum.“
Rannsóknir, sem unnar hafa verið
á djúpförum innan bandarískra há-
skóla, hafa oftar en ekki verið
styrktar af hermálayfirvöldum.
Núna eru tvö bandarísk fyrirtæki
starfandi á þessu sviði og framleiða
bæði dvergkafbáta. „Annar kafbát-
urinn fer niður á töluvert dýpi, en
hann er miklu stærri en Gavia, frá
300–500 kíló. Grunngerðin okkar er
ekki nema 38 kíló. Hinn bandaríski
kafbáturinn er lítill, jafn stór Gavia,
en kemst ekki nema niður á 100
metra dýpi og er ekki byggður úr
einingum. Bandaríski herinn hefur
styrkt bæði þessi fyrirtæki til rann-
sókna. Í Noregi er framleiddur kaf-
bátur, töluvert stærri en okkar og
sérstaklega hannaður fyrir olíu-
iðnaðinn þar í landi. Loks er svo fyr-
irtæki í Danmörku, sem er líka með
töluvert stóran bát, en hann kemst
ekki eins djúpt og Gavia og er ekki
úr einingum.“
Þar með er öll samkeppnin talin.
„Við höfum náð þeim árangri að vís-
að er til Gavia sem Evróputækisins.
Og þrátt fyrir þessi tvö tæki, sem
framleidd eru í Bandaríkjunum, er
töluverður áhugi þar í landi á Gavia.
Við vonumst til að í ágúst eða sept-
ember skýrist hvort við náum samn-
ingum um sölu djúpfarsins þangað.
Þess má geta að hermálayfirvöld í
bandalagsríki okkar hafa nýverið
sótt um fjárveitingu til kaupa á
Gavia til sprengjuleitar. Undanfarið
hefur komið upp umræða um mögu-
leika þess að nota djúpfar til reglu-
bundins eftirlits á siglingaleiðum að
höfnum og í höfnunum sjálfum,
vegna ótta við hryðjuverk og jafnvel
er rætt um eftirlit með botni skipa.“
Mælitækin sjálf eru ekki smíði
Hafmyndar, en það er hins vegar
bygging kafbátsins, samsetning
mælitækjanna og hugbúnaðurinn
sem stjórnar þeim. „Við erum einir
um að hafa þróað þær lausnir sem
djúpfarið okkar byggist á.“
Í stöðugri þróun
Fyrsta djúpfar Hafmyndar gat
annast hita- og seltumælingar í sjó
og tekið myndir neðansjávar með
myndbandsvél. Tækið var hugsað til
hafrannsókna, meðal annars til að
mynda skelfiskmið. Háskóli Íslands,
Rannsóknasetrið í Vestmannaeyjum
og Hafrannsóknastofnun hafa keypt
tvö djúpför til slíkra sjávarrann-
sókna.
„Fljótlega komu kröfur um ná-
kvæmari staðsetningarbúnað og þá
settum við Doppler-kerfi í djúpfarið
og núna fylgir tregðukerfið í kjölfar-
ið. Svo bárust óskir um að hægt yrði
að hafa samband við tækið neð-
ansjávar. Þar duga útvarpsbylgjur
ekki, svo við settum hljóðbylgju-
mótald í farið. Þar með er hægt að
sitja við fartölvuna og fylgjast með
ferðum tækisins. Ofan á þetta bætt-
ust mismunandi myndavélar, flass
og sónartæki, sem gerir farinu kleift
að „sjá“ allt umhverfi sitt og forðast
hindranir. Öllu þessu er hægt að
raða saman eftir óskum hverju sinni.
Grunnútgáfa af Gavia er 1,70 metrar
að lengd. Tækið verður óþjált ef það
fer yfir 2,50 metra, svo einhver tak-
mörk eru á þeim einingafjölda sem
við getum sett saman.“
Nýjasta útgáfa Gavia getur siglt á
6 sjómílna hraða. „Undanfarin ár
hefur djúpfarið verið í stöðugri þró-
un. Við höfum unnið að smíði ein-
inga, svo hægt sé að setja farið sam-
an á mismunandi hátt, við höfum
lagt mikla áherslu á að það komist
niður á tvö þúsund metra dýpi og
núna leggjum við áherslu á að auka
hraðann.“
Þegar Gavia fer hratt yfir tæmist
rafhlaðan fyrr en ella. Við því er
hægt að bregðast með því að bæta
einni eða fleiri rafhlöðueiningum við.
Skrokkur Gavia er smíðaður hér á
landi, hjá Landvélum. Hann er hann-
aður og álagsprófaður í tölvu. Tölvu-
stýrðir rennibekkir og fræsivélar
Gavia kafar til ran
Íslenskt hugvit liggur að baki hönnun og smíði
dvergkafbátsins eða djúpfarsins Gavia. Ragnhildur
Sverrisdóttir ræddi við Hjalta Harðarson og Torfa
Þórhallsson um djúpfarið, fjölbreytta notkunar-
möguleika þess, verkefni með erlendum stórfyrir-
tækjum og „áhöfnina“ um borð.
Morgunblaðið/Arnaldur
Starfsmenn Hafmyndar við eintak af djúpfarinu Gavia. Torfi Þórhallsson, rannsóknar- og þróunarstjóri, Egill Harðarson
yfirvélhönnuður, Hjalti Harðarson tæknistjóri og Helgi Þorgilsson hugbúnaðarmaður.
Djúpfarið nýtur aðstoðar Hjalta Harðarsonar við upphaf leiðangurs um Hvalfjörð. Tölvugerð mynd af djúpfarinu Gavia í fiskileit. Undrandi þorskur hörfar í ljóskeilunni.