Morgunblaðið - 06.07.2003, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 6. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
S
KRIFSTOFA Lilju er
í nýja skólahúsinu á
Bifröst. Húsið er afar
sérstakt og þar ræð-
ur tæknin ríkjum. Út
um glugga þessa nú-
tímalega og tækni-
vædda húss blasir við
fagurt umhverfið með Grábrók í
bakgrunninum. „Já, það var spenn-
andi þegar dregið var um hver ætti
að fá hvaða skrifstofu,“ segir Lilja,
„en eftir á voru margir sem vildu
skipta og ég var svo heppin að fá
þetta fína útsýni.“
– Hvað skyldi hafa leitt til þess að
stelpa úr Grundarfirði er orðin pró-
fessor við viðskiptalögfræðideild
Viðskiptaháskólans á Bifröst?
Hún segir að hefð fyrir langskóla-
námi hafi ekki verið mikil þegar hún
var að alast upp og ekki hafi þótt
mjög skynsamlegt að eyða tímanum
í kostnaðarsamt langskólanám. „En
ég hafði alltaf áhuga á námi í sam-
félagsvísindum. Eftir að hafa lokið
stúdentsprófi frá hagfræðideild
Verslunarskóla Íslands lá leiðin í
framhaldsnám í hagfræði í Banda-
ríkjunum. Á þeim tíma var ekki boð-
ið upp á nám í hagfræði á háskóla-
stigi á Íslandi. Ég hafði frá upphafi
meiri áhuga á að leggja áherslu á
fræðin frekar en starfsþjálfun og því
valdi ég þessa leið í stað þess að fara
í viðskiptafræði hér heima. Upphaf-
lega stefndi ég ekki sérstaklega á
doktorsgráðu en áhuginn á því kom
smám saman eða eftir að ég náði þrí-
tugsaldrinum,“ segir Lilja.
Þrátt fyrir að margar konur hafi
lagt stund á viðskiptafræði segir
Lilja að fáar hafi lagt stund á hag-
fræði hingað til en þetta sé að breyt-
ast mikið því nú séu konur í meiri-
hluta í hagfræðideild Háskóla
Íslands.
Doktorsritgerð á Grænlandi
„Ég velti því oft fyrir mér hvar all-
ar þessar konur með viðskipta-
menntun séu því þær eru ekki áber-
andi úti á vinnumarkaðnum,“ segir
Lilja. „Erlendar rannsóknir sýna að
konur eru lengur að vinna sig upp á
vinnumarkaðnum af ýmsum ástæð-
um. Loksins þegar þær hafa lokið
barneignum og eru búnar að vinna
sig upp breytist áherslan og mark-
aðurinn vill frekar yngri menn í
ábyrgðarstöðurnar. Þegar hér var
mikill samdráttur í atvinnulífinu í
kringum 1990 byrjuðu margir í dokt-
orsnámi. Þetta fólk hefur verið að
koma til starfa á undanförnum árum.
Ég er hrædd um að nú verði aftur
svolítið afturhvarf því frá 1997 til
2001 var mikið framboð á góðum
störfum sem dró úr fólki að fara í
langt háskólanám.“
Eftir að Lilja lauk meistaranámi í
hagfræði og áður en hún hóf dokt-
orsnámið var hún hagfræðingur Al-
þýðusambands Íslands og síðan lekt-
or við Háskólann á Akureyri. Á
meðan á doktorsnáminu stóð bjó hún
í Bretlandi og síðar á Grænlandi þar
sem eiginmaður hennar, Ívar Jóns-
son, starfaði við Háskólann á Græn-
landi, minnsta háskóla í heimi.
„Grænlendingunum þótti skrítið
að hægt væri að skrifa doktorsrit-
gerð á Grænlandi. Viðhorfið var að ef
maður vildi fá góða menntun þyrfti
maður að fara til Kaupmannahafnar.
En þarna var ég komin til að skrifa
doktorsritgerð við breskan háskóla
sem fjallaði ekki einu sinni um
Grænland!“
Lilja sagði að hún hefði ekki verið
að flýta sér að sækja um prófess-
orsstöðu og bjóst því við að einhver
önnur kona yrði á undan til að gera
það. Hún lauk doktorsnáminu árið
1998 og var þá búin að mennta sig í
Bandaríkjunum, Þýskalandi og
Bretlandi. Þá kenndi hún við
Tækniháskólann í Luleå í Svíþjóð og
síðan í tvö ár við Háskólann í
Reykjavík áður en hún kom til starfa
við Viðskiptaháskólann á Bifröst.
„Mér finnst eins og ég sé komin
heim aftur því ég er héðan af Vest-
urlandi,“ segir Lilja. „Ég þekki vel
til hérna og á skyldfólk í Borgarfirði.
Samt er svolítið skrítið að vera hér
úti á landi í þessu mikla þekkingar-
þorpi sem Bifröst er eftir að hafa al-
ist upp í sjávarþorpi. Hérna vinna
líka allir á sama vinnustað, en í
Grundarfirði unnu flestir í tveimur
frystihúsum. Þar losnaði maður
meira við vinnuna þegar vinnudegi
lauk og hitti fólk af öðrum vinnustöð-
um. Hér eru mörkin milli vinnu og
einkalífs afar óskýr. Það er einmitt
einkenni á þekkingarsamfélaginu.
Sumum finnst þetta jákvæð þróun
sem gerir þeim kleift að samræma
vinnu og fjölskyldulíf betur því oft
skiptir ekki máli hvenær og hvar þú
vinnur vinnuna þína. Öðrum þykir
þróunin slæm því fólk þarf alltaf að
vera tiltækt og vinnan getur því auð-
veldlega yfirtekið fjölskyldulífið.
Álagið verður því meira.“
Lilja finnur eflaust áhrifin af
þessu á sjálfri sér því eiginmaðurinn,
Ívar Jónsson, prófessor við við-
skiptadeild Viðskiptaháskólans á
Bifröst, er með skrifstofu við hliðina
á henni. Og það var ekki svo að þau
sæktu um að vera hlið við hlið heldur
réð tilviljun því.
Áhugi Lilju á vinnumarkaðnum
vaknaði þegar hún vann sem hag-
fræðingur Alþýðusambands Íslands.
Doktorsritgerð hennar tengist ein-
mitt þessu sviði hagfræðinnar og
fjallar um mismunandi atvinnuþátt-
töku kvenna í Svíþjóð, Þýskalandi og
Bandaríkjunum. Hún heitir The Int-
erplay Between Gender, Markets
and the State in Sweden, Germany
and The United States. Ritgerðin
var gefin út á bók árið 2001 í Bret-
landi.
„Ég skoðaði ástandið í þessum
málum á árunum1960 til 1995,“ segir
hún. „Árið 1990 var hlutfall starfandi
kvenna í Svíþjóð 81%, 64% í Banda-
ríkjunum og 52% í Þýskalandi. Ég
velti fyrir mér af hverju þessi mis-
munur stafaði þegar ég hóf doktors-
námið árið 1993. Í ljós kom að upp úr
1960 var mikill skortur á vinnuafli og
þá fluttu Þjóðverjar inn vinnuafl frá
Suður-Evrópu og Tyrklandi. Á sama
tíma gerðu Svíar allt til að gera kon-
um kleift að stunda launaða vinnu.
Ástæður mismunandi atvinnuþátt-
töku kvenna í Svíþjóð, Þýskalandi og
Bandaríkjunum má m.a. rekja til
þess að aðilar vinnumarkaðarins,
kirkjan, kvennahreyfingin og mann-
réttindasamtök hafa haft mismikil
áhrif á ríkjandi hugmyndafræði í við-
komandi landi. Jafn réttur karla og
kvenna til að stunda vinnu liggur til
grundvallar velferðarkerfi Svíþjóðar
og mikilli atvinnuþátttöku kvenna.
Velferð fjölskyldunnar hefur aftur á
móti verið hornsteinn þýska velferð-
arkerfisins en þar í landi hefur at-
vinnuþátttaka kvenna verið mun
minni en í Svíþjóð og Bandaríkjun-
um. Réttur og skyldur einstaklings
til að sjá sér og sínum farborða hafa
verið ríkjandi viðhorf í Bandríkjun-
um. Bandarískar fjölskyldur hafa því
í fæstum tilvikum átt kost á ódýrri
ríkisrekinni barnapössun, þannig að
atvinnuþátttaka kvenna hefur verið
minni en í Svíþjóð.
Eitt af markmiðum Evrópusam-
bandsins er að hlutfall starfandi
kvenna hækki úr 51% í a.m.k. 60%
árið 2010 en þetta hlutfall er um 80%
á Íslandi.“
Lilja segir að viðhorfin til atvinnu-
þátttöku kvenna séu mjög mismun-
andi í Evrópu. Konur á Íslandi eigi
til dæmis erfitt með að skilja að kon-
ur í Þýskalandi sætti sig við að
mennta sig og nýta síðan ekki
menntun sína úti á vinnumarkaðn-
um. Þýskar konur eigi hins vegar
erfitt með að skilja að konur á Ís-
landi vilji vera úti á vinnumarkaðn-
um og sinna jafnhliða heimili og
börnum, þar sem slíkt felur í sér
mikið vinnuálag.
„ESB hefur notað atvinnustefnu
sína (European Employment Strat-
egy) frá 1997 til að þrýsta á samruna
aðildarlandanna hvað varðar að út-
víkka fyrirvinnuhlutverkið til
kvenna. Í atvinnustefnunni er hins
vegar ekki tekið á spurningunni
hvernig tryggja megi aukna hlut-
deild karla í launaðri og ólaunaðri
umönnun barna og aldraða. Í dag er
meirihluti þeirra sem starfa við
umönnun innan ESB konur og karl-
ar eyða aðeins um 3 klst. á viku að
meðaltali í umönnun barna og ann-
arra.“
Lilja byrjaði að starfa fyrir Evr-
ópusambandið árið 1997 sem sér-
fræðingur í íslenskum vinnumark-
aði. Hún starfaði í einum
sérfræðihópi sem Framkvæmda-
stjórn ESB var með á sínum snær-
um til ársins 1999. „Ég komst þarna
með annan fótinn inn í ESB og
kynntist öðrum sérfræðingum frá
ýmsum löndum sem var mjög lær-
dómsríkt. Árið 1999 var Noregi og
Íslandi hent út eftir að ljóst var að
við ætluðum ekki að sækja um aðild.
Í staðinn áttu að koma inn fulltrúar
frá Austur-Evrópuþjóðum sem
hugðust sækja um aðild að ESB.
Samt sem áður hélt ég áfram að vera
í ákveðnu samstarfsneti á vegum
ESB. Árið 2001 myndaði ég hóp
ásamt sex öðrum aðilum frá Aust-
urríki, Danmörku, Finnlandi, Hol-
landi, Spáni og Ungverjalandi. Ég
skrifaði umsóknina og við sóttum um
styrk úr 5. rammaáætlun ESB og
fengum 60 milljónir króna í þriggja
ára verkefni. Auk þess fjármagnar
Rannsóknarstofnun Evrópsku
verkalýðshreyfingarinnar þátttöku
eins sérfræðings í verkefninu. Ég er
verkefnisstjóri en verkefnið er form-
lega vistað í Viðskiptaháskólanum á
Bifröst . Þetta er í fyrsta sinn sem ís-
lenskur háskóli hlýtur styrk á sviði
félags- og hagvísinda úr 5. ramma-
áætluninni.
Úr velferð til þekkingar
Grunnhugmynd rannsóknarinnar
er að velferð einstaklinga byggist
ekki lengur á því hversu víðtækt vel-
ferðarkerfið er heldur hvaða mennt-
un og þekkingu þeir hafa. Hlutverk
ríkisins er því að breytast frá því að
tryggja öllum lágmarksviðurværi,
t.d. í formi bóta, í það að tryggja að
fólk geti sótt þá þekkingu og mennt-
un sem það þarf á að halda á hverj-
um tíma.
Við ætlum, í fyrsta hluta verkefn-
isins, að meta hvað þekkingarsam-
félag felur í sér og hvaða breytingar
fylgja því að fara inn í slíkt samfélag.
Talað er um að menntun, þekking-
arsköpun og þekkingarúrvinnsla séu
forsendur hagvaxtar og félagslegrar
framþróunar í þekkingarsamfélag-
inu. Þróun þekkingarsamfélagsins
mótast af samspili tækniþróunar og
efnahagslegra, félagslegra og póli-
tískra þátta í hverju landi, þannig að
ólík þekkingarsamfélagskerfi eru að
þróast í t.d. Evrópu og Bandaríkj-
unum.
Á málþingi hópsins sem haldið var
hér á Bifröst fyrir stuttu ræddum við
einmitt um hvaða áskoranir ESB, Ís-
land og Ungverjaland þurfa að tak-
ast á við vegna þessara breyttu að-
stæðna. Markmið atvinnustefnu
ESB er að færa aðildarlöndin í átt að
samkeppnishæfu þekkingarsam-
félagi þar sem hagvöxtur ríkir, verið
er að skapa fleiri og betri störf og
Morgunblaðið/Kristinn
Lilja Mósesdóttir prófessor.
Spennandi tímar
Lilja Mósesdóttir varð nýlega fyrsta konan til að taka við prófessorsstöðu í viðskiptafræðum við háskóla á Íslandi.
Ásdís Haraldsdóttir heimsótti Lilju á Bifröst, þar sem hún starfar, og fræddist um hana sjálfa, nýja starfið og spennandi
fjölþjóðlegt rannsóknarverkefni sem hún stjórnar og hlotið hefur stóran styrk frá Evrópusambandinu.