Morgunblaðið - 06.07.2003, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 6. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
E
FTIR háskólanám í
sálfræði við Há-
skóla Íslands sótti
Árni um og fékk
inngöngu í doktors-
nám við Harvard-
háskóla í Banda-
ríkjunum, einn virt-
asta skóla þar í landi. Árni segir að
þessi árangur hafi skipt hann miklu
máli, bæði persónulega og faglega.
„Það að komast inn í Harvard var
náttúrulega frábært. „A chance of a
lifetime“, eins og þeir segja þar í
landi. Sálfræðideildin í Harvard er
talin ein þriggja eða fjögurra bestu í
Bandaríkjunum og þar eru fjöl-
margir merkir vísindamenn við
störf. Að fá inngöngu í það samfélag
er góður stökkpallur fyrir unga vís-
indamenn. Þetta var einnig per-
sónuleg viðurkenning og óneitan-
lega bar maður höfuðið hátt um hríð
eftir að góðu fregnirnar bárust frá
Harvard,“ segir Árni.
Kjörumhverfi fyrir vísindamenn
Þegar Árni hóf nám í skólanum
byrjaði hann að vinna á Rannsókn-
arstofu í sjónvísindum (Vision
Sciences Laboratory), sem er rekin
af tveimur afbragðs vísindamönnum
er hafa haft mikil áhrif á hugmyndir
manna um sjónskynjun. Þeir eru
Ken Nakayama og Patrick Cav-
anagh og er gaman að geta þess að
sá síðarnefndi er hálf-íslenskur. „Á
rannsóknarstofunni starfaði stór
hópur fólks sem hafði áhuga á svip-
uðum rannsóknum og ég og voru
einnig doktors-stúdentar. En þarna
var líka fólk á rannsóknarstyrkjum í
kjölfar doktorsprófs og sömuleiðis
eldri og reyndari vísindamenn.
Þetta var því kjörumhverfi fyrir
mig, sem vildi reyna að læra sem
allra mest um fræðin, jafnframt því
að leggja mitt af mörkum til rann-
sóknanna. Ken og Patrick hönnuðu
rannsóknarstofuna þannig að hún
býður upp á mikið samband á milli
vísindamannanna sem þar starfa og
lítið er um að menn séu lokaðir inni
á eigin skrifstofum heilu dagana,“
segir hann.
Yfir verunni í virtustu skólum
Bandaríkjanna hvílir gjarnan ákveð-
inn dýrðarljómi, sem búið er að
kynda rösklega undir áratugum
saman í bókum, kvikmyndum og
sjónvarpi. Aðspurður um sannleiks-
gildi myndarinnar sem dregin hefur
verið upp af þessum stofnunum,
bendir Árni réttilega á að hann geti
ekki borið saman aðstöðu á milli ein-
stakra skóla. Af verunni í Harvard
dragi hann þó þá ályktun að ým-
islegt sé orðum aukið þegar „Ivy
League“ skólana ber á góma. „Ég
held að ég segi nú sem minnst um
dýrðarljómann. Ég tel raunar að
skólar á borð við Yale, Harvard og
Princeton lifi að nokkru leyti á nöfn-
unum. Þeir eru yfir höfuð ekkert
merkilegri en skólar sem eru álíka
stórir og hafa svipuð markmið. Gæði
innan skólanna, milli mismunandi
deilda, skipta kannski meira máli.
Það eru t.d. deildir innan Harvard,
sem ég ætla að láta ónefndar, sem
hafa miður gott orð á sér svo ekki sé
meira sagt.“
Hvað með lífið á garði?
„Ég bjó á garði fyrir doktorsnema
fyrsta árið mitt við Harvard, sem
var í það heila stórskemmtilegt, þótt
ég hafi kannski ekki notið þess sem
skyldi vegna þess að sambýliskona
mín bjó á Íslandi þetta árið og hug-
urinn dvaldi gjarnan hjá henni. Það
er mjög vel búið að nemendum
þarna, þó að húsakynnin væru ekk-
ert sérstaklega merkileg, og and-
rúmsloftið var skemmtilegt. Mikið
um samkvæmi og skemmtanir.
Skólayfirvöld gera sér grein fyrir
því að þessu doktorsnámi fylgir oft
mikið álag og maður varð sterklega
var við að passað væri upp á að
nemendur færu sér ekki að voða!
Þetta er skiljanlegt og sjálfsagt í
raun og veru, því að streitan hefur
reynst mörgum of mikil. Það er líka
mikill kostur varðandi lífið í Har-
vard hversu umhverfi skólans er
mikið augnayndi. Harvard er í Cam-
bridge, bæjarfélagi vestan megin
við Charles-ánna sem liggur um
Boston. Þar er afar fjörugt mannlíf
og fallegt um að litast,“ segir Árni.
Mjög „sjónræn kvikindi“
Rannsóknir þær sem Árni lagði
fyrir sig og fram fara í Vision
Sciences Laboratory eru talsvert
langt frá því sem almennt kemur
upp í huga fólks þegar minnst er á
sálfræði. Ekki er verið að fást við
þunglyndi, duldar kenndir sem
rekja má til erfiðleika í barnæsku
eða annað af sama toga. Árni segir
að í hnotskurn sé verið að reyna að
komast að því hvernig sjónkerfið
virkar. „Þegar augnbotn okkar
nemur sjónáreiti hefst gríðarflókið
úrvinnsluferli og við erum að rann-
saka það. Talið er að meira en 50%
af heilastarfsemi mannsins tengist
beint eða óbeint úrvinnslu sjón-
áreita, þannig að það er ærið verk-
efni að skilja þetta ferli. Fljótlega
fór ég að hafa áhuga á því hvernig
það sem við höfum séð nýlega hefur
áhrif á það sem við sjáum í núinu.
Eins og allir vita sjáum við oft bara
það sem við viljum sjá. Við erum
einnig líklegri til að taka eftir hlut-
um sem eru illgreinanlegir, ef við
höfum komist í tæri við þá skömmu
áður. Þetta fyrirbæri er kallað „ýf-
ing“ eða upp á ensku „priming“. Eitt
af hugðarefnum mínum er að rann-
saka hvernig þessi ýfing mótar það
sem við veitum athygli og hefur
einnig áhrif á hvað fangar athygli
okkar. Doktorsritgerðin mín fjallaði
einmitt um þetta efni.“
Er mannskepnan þá meira eða
minna „leiksoppur augnanna“?
„Án þess að reyna að gera lítið úr
mikilvægi annarra skynfæra manns-
ins, er nokkuð ljóst að við erum
mjög „sjónræn kvikindi“. Sjónræni
þátturinn skiptir t.d. miklu máli í
sambandi við hvaða vörur fólk kaup-
ir, hvaða maka fólk velur sér o.s.frv.
Allar okkar vökustundir erum við
meira og minna með augun opin og
okkur finnst gott að hafa fallegt um-
hverfi í kringum okkur, eitthvað til
að horfa á. Við erum hins vegar flest
tilbúin og finnst gott að vera í kyrr-
látu umhverfi, jafnvel þögn, að
minnsta kosti í ákveðinn tíma. Það
er kannski hægt að segja sem svo að
augun séu frekasta skynfærið, enda
er alltaf eitthvað í kringum okkur
sem hægt er að horfa á. Kannski er
þetta hluti af skýringunni á því
hversu mikið „pláss“ sjónin tekur í
heilanum,“ segir hann.
Árni hefur enn fremur stundað
rannsóknir á augnhreyfingum og
samspili þeirra við eftirtekt og at-
hygli. „Það kemur í ljós að það sem
við veitum athygli hefur mikil áhrif
á augnhreyfingar okkar, jafnvel þær
augnhreyfingar sem oft hafa verið
talin sjálfvirk viðbrögð við áreiti,“
segir Árni.
Fórnarlömb heilablóðfalla
Að loknu náminu í Harvard buð-
ust Árna ýmis freistandi tækifæri í
Bandaríkjunum. Hann ákvað þó eft-
ir nokkra íhugun að þiggja fremur
tilboð um starf á einni bestu rann-
sóknarstofu í hans fagi í heiminum,
en hún er við University College
London. Fleira réð þó þessu vali og
kveðst Árni ávallt hafa verið nokkuð
viss um að hann vildi ekki setjast að
í Bandaríkjunum til langs tíma,
enda margt að finna þar í landi sem
honum sé lítt að skapi.
„Bandaríkjamenn tala gjarnan
um frelsi en oft fannst mér það helst
ganga út á frelsi til að troða öðrum
um tær, frelsi til að ganga um með
byssu til að skjóta aðra þegar þeim
hentar, frelsi til að féfletta fólk,
frelsi til þess að verða eins ríkur og
mögulegt er án þess að þurfa að
gefa mikið af auðinum til baka til
samfélagsins. Ég get heldur ekki
sagt að hið svokallaða kjör George
W. Bush til forseta hafi hvatt mig til
að vera áfram í Bandaríkjunum. Það
hefur líka margt breyst þar í landi,
eftir hryðjuverkaárásirnar haustið
2001, sem mér hugnast ekki. Meira
ber á tortryggni í garð útlendinga
og landsmenn eru orðnir „agressív-
ari“ út á við. Þetta endurspeglast
ekki bara í utanríkisstefnu landsins
heldur líka í viðhorfum mannsins á
götunni. Þegar mér bauðst þetta
tækifæri í Lundúnum lá því ljóst
fyrir að það væri besti kosturinn,“
segir Árni. Hann flutti til Englands
fyrir tveimur árum og er nú búsett-
ur ásamt fjölskyldu sinni í hinum
þekkta og rótgróna háskólabæ
Cambridge – fór með öðrum orðum
frá Cambridge til Cambridge – og
ferðast þaðan daglega til vinnu sinn-
ar í háskólanum í Lundúnum.
„Mig langaði sömuleiðis til að
bæta nýjum aðferðum við safnið í
verkfæratöskunni. Institute of
Cognitive Neuroscience við Uni-
versity College London býður upp á
að vinna með kjarnsegulómunar-
tæki, sem er óðum að verða eitt
helsta tól sálfræðinga sem fást við
rannsóknir á starfsemi heilans. Þar
hef ég einnig tækifæri til að rann-
saka sjúklinga sem hafa fengið
heilablóðfall. Skemmdir á ákveðnum
svæðum í heilanum geta leitt til
truflana á sjónskynjun og eftirtekt,
þannig að þessar nýju aðferðir opn-
uðu athyglisverða leið til að halda
áfram þeim rannsóknum sem ég
hafði unnið að í Harvard. Ég fékk
síðan þriggja ára styrk frá Human
Frontiers Science Program, sem er
vísindasjóður á vegum samtaka 8
helstu iðnríkja heims. Þessi styrkur
er mikilvægur því að hann veitir
mér kost á mun meira sjálfstæði í
rannsóknum mínum heldur en ef ég
væri undir lögsögu annarra vísinda-
manna.“
Þrátt fyrir að vera sáttur í Eng-
landi segir Árni að hugurinn leiti oft
heim og hann telji sterkar líkur á að
hann snúi til föðurlandsins ásamt
fjölskyldu sinni fyrr eða síðar.
Heimför sé þó háð ýmsum óvissu-
þáttum eins og við er að búast, og þá
einkum hvort að honum gefist kost-
ur á því á Íslandi að leggja stund á
rannsóknir af því tagi sem hann
fæst við um þessar mundir, eða að
minnsta kosti tengdar þeim.
Þú minnist á truflanir á sjón-
skynjun og eftirtekt. Ertu þá að tala
um að fólk missi dýptarskyn, fjar-
lægðarskyn o.s.frv. eða að heilinn
mistúlki þau boð sem berast frá
augunum? Heldur hann að bók sé
glas eða stóll sé rúm og annað í þeim
dúr?
„Þó að ég ætli ekki að útiloka að
til séu heilabilanir sem leiða til þess
að fólk taki feil á ömmu sinni og úti-
dyrahurðinni, þá eru einkenni sjúk-
linganna sem ég fæst við ekki eins
ævintýraleg, þótt vissulega séu þau
bagaleg fyrir sjúklinginn og hans
nánustu. Sjúklingarnir sem ég vinn
með þjást af svokallaðri „afneitun“
(spatial neglect). Þetta lýsir sé
þannig að þeir virðast ekki taka eftir
áreitum í öðrum helmingi sjónsviðs-
ins, yfirleitt því vinstra. Sjúklingar
þessir finna ekki áreiti sem þeir eiga
að leita að ef þau eru vinstra megin í
sjónsviðinu. Ef þeir eru t.d. beðnir
um að teikna eftirmynd af einhverju
áreiti á blað, teikna þeir gjarnan
einungis hægri hluta áreitisins.“
Árni segir að rannsóknir af því
tagi sem hann vinnur að miði að
Leitin að upptökum
„Án þess að reyna að gera lítið úr mikilvægi annarra skynfæra mannsins er nokkuð ljóst að við erum mjög „sjónræn
kvikindi“,“ segir Árni Kristjánsson sem nú starfar við University College London.
Á undanförnum árum hafa ungir, íslenskir vís-
indamenn og fræðimenn í auknum mæli getið sér
frægðarorð erlendis. Einn þeirra er Árni Krist-
jánsson, doktor í sálfræði frá Harvard-háskóla í
Bandaríkjunum, en Árni hefur fengist við rann-
sóknir á sjón og sjónskynjun sem snúast að miklu
leyti um tengsl á milli augna og heila. Sindri
Freysson ræddi við Árna og uppgötvaði að hann
reynir nú ásamt samstarfsmönnum sínum að stað-
setja hugsanir og upptök þeirra með fulltingi
kjarnsegulómunar.