Morgunblaðið - 05.11.2003, Blaðsíða 25

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 5. NÓVEMBER 2003 25
Borgartúni 28,
562 2901
www.ef.is
Dönsku Varde viðarofnarnir hafa
hlotið sérstaka viðurkenningu í
Danmörku, Svíþjóð og Þýska-
landi fyrir fullkomna brennslu og
lágmarksreykmengun. Smíðaðir
úr þykku stáli, tvöfalt byrði og
steypt hurð með barnaöryggi.
Gæðavara á góðu verði,
34 gerðir fáanlegar.
KAMÍNUR -
VIÐAROFNAR
Borgartúni 28,
562 2901
www.ef.is
Dönsku Varde viðarofnarnir hafa
hlotið sérstaka viðurkenningu í
Danmörku, Svíþjóð og Þýska-
landi fyrir fullkomna brennslu og
lágmarksreykmengun. Smíðaðir
úr þykku stáli, tvöfalt byrði og
steypt hurð með barnaöryggi.
Gæðavara á góðu verði,
34 gerðir fáanlegar.
KAMÍNUR -
VIÐAROFNAR
Borgartúni 28,

520 7901 & 520 7900
www.ef.is
SAGT er, að þannig sé bandarísk-
um lögreglumönnum kennt að
bregðast við grunsamlegum náung-
um. Hið sama mun
gilda um hermenn
þá, sem nú gegna því
hlutverki að leiða
írösku þjóðina til
frelsis og bræðra-
lags. Slík vinnu-
brögð kunna að vera
nauðsynleg fyrir þá, sem eru um-
kringdir fjandmönnum en eiga síður
við í samskiptum stjórnvalda og al-
mennings.
Ég fluttist í Kópavog fyrir ríflega
50 árum, þegar faðir minn gerðist
fyrsti prestur safnaðarins og beitti
sér fyrir því að reist yrði kirkja sú,
sem nú er stolt tákn bæjarins. Þá
var sá háttur hafður á, að þeir sem
höfðu hug á að reisa sér þak yfir höf-
uðið fóru til sveitarstjórans með ósk
um lóð. Byggingarfulltrúinn setti
síðan kross á uppdrátt svæðisins á
þeim stað, sem báðum þóknaðist, en
ákvarðanir um skipulag og önnur
vandamál, svo sem frárennsli og
gatnagerð, voru gjarnan látnar bíða
betri tíma og stundum næstu kyn-
slóðar. Þá var Kópavogur sambland
af sveit og byrjandi þéttbýli, sem
blandaðist hvort við annað.
Þrátt fyrir þá þróun, sem síðan
hefur orðið, og fjölgun sérfræðinga
bæjarins í skipulagsfræðum virðist
aðferðafræðin lítt breytt. Kópavog-
ur hefur nú breyst í bæ og aðeins ör-
fá opin svæði standa eftir. Opin
græn svæði í þéttbýli eru mikils virði
íbúum til unaðsauka. Jafnvel erlend-
ar stórborgir, svo sem New York og
London, veita íbúum sínum þann
munað að eiga aðgang að opnum
svæðum til útivistar og tengsla við
náttúruna. Eitt síðasta græna svæð-
ið, sem eftir stendur í Kópavogi, er
Lundstúnið í Fossvogi.
Nú stendur til að breyta því í lóðir
fyrir háreista steinkastala, sem
mynda munu vegg í mynni Foss-
vogsdalsins og girða af dalbúana.
Auk þess að íbúar Fossvogsdals séu
króaðir inni og sviptir hinu fagra út-
sýni út á Fossvoginn og hinu óvið-
jafnanlega sólsetri vor og sumar
yrðu hin náttúrulegu tengsl sjáv-
arins og dalsins rofin. Fossvogurinn
og aðliggjandi dalur, sem aftur teng-
ist Elliðaárdalnum, eru heild, sem
ekki má rjúfa og fórna á altari
stundarhagsmuna. Auk þessa eru
óleyst öll helstu vandamál, sem hið
nýja þéttbýli mun skapa, svo sem
umferð og mengun bæði hljóðs og
ólofts, sem safnast mun fyrir í daln-
um, sem þekktur er að veðursæld.
Umferðaröngþveiti er nú þegar til
staðar á álagstímum, sem mun
versna um allan helming. Auk þessa
hafa verið kynnt áform um jarðgöng
í gegnum Digranesháls og Öskjuhlíð
sem framtíðarlausn bifreiða-
umferðar svæðisins og gera verður
ráð fyrir nauðsynlegum slaufum og
tengibrautum ofanjarðar í dalnum.
Mun vistvænni lausn yrðu þó
brýr, sem tengja mundu Reykjavík,
Kópavog og Álftanes í mynni Foss-
vogs og Kópavogs, eins og Hrafn
Gunnlaugsson benti á fyrir nokkrum
árum. Með því að tengja þær hring-
vegi, sem færi um gömlu höfnina og
áfram Sæbraut og Kleppsveg, gæti
Stór-Reykjavíkursvæðið eignast
umgjörð, sem veitti vegfarendum út-
sýni, sem vart ætti sinn líka og gæti
dregið að ferðamenn og verið stolt
borgarbúa. Reyndar þyrfti að rífa
nokkra steinkumbalda, sem byggðir
hafa verið sjávarmegin við Klepps-
veginn og byrgja hið fagra útsýni yf-
ir „sundin blá“.
Framkvæmdir á hálendi Íslands,
sem þrengja að tilvist grágæsa, kalla
með réttu á umhverfismat. Því vakn-
ar sú spurning, hvers náttúra og íbú-
ar Stór-Reykjavíkursvæðisins eigi
að gjalda, ef fórna má þeirri útivist-
arperlu, sem Fossvogurinn með að-
liggjandi dal er, án þess að til um-
hverfismats komi. Um er að ræða
útivistarsvæði, sem ekki má spilla
með vanhugsuðum framkvæmdum.
Vonandi vakna yfirvöld Kópavogs
af vondum draumi og forðast að
valda því óafturkræfa umhverfis-
slysi, sem háreist blokkabyggð í
mynni Fossvogsdalsins mundi
verða, og reisa sér þannig skamm-
arvarða um ókomna tíð. Er ekki
betra að spyrja og rannsaka fyrst og
byggja svo í sátt við umhverfi og
íbúa en búa við framkvæmd, sem
kalla mundi á breyttar ljóðlínur
skáldsins Hannesar Hafstein:
Þar sem háar hallir,
hálfan dalinn fylla,
loka ljósi sólar,
lífi og heilsu spilla.
Að skjóta
fyrst og
spyrja svo …
Eftir Auðólf Gunnarsson
Höfundur er íbúi í Fossvogi, læknir
og fyrrverandi formaður Nátt-
úruverndarfélags Suðvesturlands.
Í ÞESSARI stuttu grein langar
mig að tæpa á helstu mennt-
unarleiðum í kynfræðinni fyrir heil-
brigðisstéttir. Ég
styðst í því sambandi
við innihald skýrslu
Alþjóðaheilbrigð-
ismálastofnunar-
innar sem kom út ár-
ið 2000 og ber heitið
„Education and
treatment in human sexuality: the
training of health professionals“.
Áhugasömum lesendum vil ég benda
á að hægt er að kynna sér skýrsluna í
heild sinni á vefslóðinni
www.paho.org/English/HCP/HCA/
PromotionSexualHealth.pdf
Hvernig eru gæði
þjónustunnar tryggð?
Í 27 ára gömlum íslenskum lögum
er kveðið á um að „gefa skal fólki
kost á ráðgjöf og fræðslu varðandi
kynlíf og barneignir“ (lög nr. 25,
1975). Í sömu lögum er tilgreint
hverjir (heilbrigðisstarfsfólk og
kennarar) skulu veita þessa þjónustu
og hvar. Hins vegar hefur ekki farið
fram nein sérstök umræða meðal
heilbrigðisstarfsfólks eða heilbrigð-
isyfirvalda hvort rétt sé að krefjast
sérmenntunar í kynfræðum til að
tryggja á einhvern hátt faglega þjón-
ustu í ráðgjöf og fræðslu um kynlíf og
barneignir. Vart þarf að taka fram að
viðeigandi sérmenntun í að veita fólki
ráðgjöf og fræðslu um kynlíf og barn-
eignir hlýtur að vera eitt af því sem
tryggir gæði þjónustu í þessum
málaflokkum.
Starfsheitið kynfræðingur er held-
ur ekki lögverndað starfsheiti á Ís-
landi. Enn sem komið er getur hver
sem er nefnt sig kynfræðing hér-
lendis en annars staðar, s.s. í Evrópu,
á Norðurlöndunum og í Bandaríkj-
unum, er krafist lágmarks mennt-
unar til að hægt sé að starfa sem
kynfræðingur og nota það starfsheiti.
Kynfræðingur á sviði fræðslu,
klínískrar vinnu eða rannsókna?
Það er hægt að mennta sig í kyn-
fræðum á þremur sviðum: í kyn-
fræðslu (sexuality education), klín-
ískri kynfræði (clinical sexology) sem
lýtur að ráðgjöf og meðferð eða kyn-
fræðirannsóknum (research sex-
ology). Allir sem mennta sig í kyn-
fræðum eru kynfræðingar þótt
starfsheitin geti verið mismunandi
eftir því hvaða svið viðkomandi hefur
tekið í sínu námi. Þannig eru kyn-
fræðingar ýmist kynlífsfræðari (sex-
uality educator), klinískur kynfræð-
ingur (clinical sexologist) eða
rannsóknarkynfræðingur (research
sexologist).
Það er hægt að mennta sig í kyn-
fræðum á háskólastigi í Evrópu, á
Norðurlöndunum (aðallega í Dan-
mörku og Svíþjóð) og í Bandaríkj-
unum. Þeim sem vilja byrja að kynna
sér það kynfræðinám sem í boði er á
háskólastigi vil ég benda á að upplýs-
ingar um það er að finna á vefslóðinni
www.sexology.cjb.net
Óteljandi starfsmöguleikar
Þeir kynfræðingar sem sérhæfa
sig í kynfræðslu verða að tileinka sér
ákveðinn þekkingargrunn, læra
námskrárgerð í kynfræðslu, þekkja
eigin viðhorf í kynferðismálum og
kynna sér helstu áhyggjuefni og
vanda einstaklinga í kynlífi svo þeir
geti vísað í viðeigandi meðferð-
arúrræði. Undirrituð, sem er lærður
kynfræðingur á þessu sviði frá
Pennsylvaníuháskóla 1988, getur
tekið undir það með skýrsluhöf-
undum að starfsmöguleikar séu æði
fjölbreyttir og að mörg verkefni sé að
finna, bæði meðal hins opinbera,
frjálsra félagasamtaka og innan
einkageirans. Síðan ég útskrifaðist
sem kynfræðingur hef ég m.a. unnið
að forvörnum á sviði alnæmis, verið
aðalskipuleggjandi fyrstu rann-
sóknar hérlendis á kynhegðun, samið
námsefni fyrir ólíka hópa, þýtt leið-
beiningar um alhliða kynfræðslu í
skólum og stundað kennslu í kyn-
fræðum.
Kynfræðingar sem starfa á klín-
ískum vettvangi, s.s. kynlífsráðgjafar
(sex counselors) eða kynlífsþerap-
istar (sex therapists), verða að
grunni til að læra margt það sama og
kynlífsfræðarar. Þar að auki fer mik-
ill hluti námsins í að tileinka sér
þekkingu á sálarlífi einstaklinga, eðli
og orsakir kynlífsvanda og meðferð
við kynlífsvanda. Kynfræðingar geta
bætt við menntun sína, hafi þeir hug
á að víkka starfssvið sitt. Sjálf lauk
ég tveggja ára námi í samtals-
meðferð (psykoterapi) frá Grá-
bræðrastofnuninni í Kaupmannahöfn
árið 2001.
Þriðja og síðasta starfssvið kyn-
fræðinnar er á vettvangi rannsókna.
Kynfræðingar sem velja að starfa á
því sviði sérhæfa sig í að byggja upp
þekkingu á kynlífi. Til að það sé
mögulegt verða þeir að læra ræki-
lega alla þá aðferðafræði sem kemur
að bestum notum við að kanna hið
flókna fyrirbæri – kynlíf. Það er reg-
inmunur á að kanna sálarlíf, viðhorf,
og hegðun í kynferðismálum en til
dæmis málhelti eða gufuhvolf jarðar.
Samstarf heilbrigðisstétta
Að lokum langar mig að segja lít-
illega frá kynfræðiklíník (sexologisk
klinik) sem starfrækt er á Ríkisspít-
alanum í Kaupmannahöfn, en þar
starfar hópur fagfólks úr mörgum
heilbrigðisstéttum. Á kynfræðikl-
íníkinni fer fram meðferð kynlífs-
vandamála, fræðslustarf og rann-
sóknarverkefni. Einstaklingum af
öllu landinu er vísað þangað til með-
ferðar á kynlífsvanda og er þjón-
ustan fólki að kostnaðarlausu. Eitt af
stærri verkefnum teymisins und-
anfarin ár hefur verið að byggja upp
meðferð á kynferðisafbrotamönnum í
Danmörku en sú meðferð er talin
spara umtalsverða fjármuni í heil-
brigðis- og dómskerfinu svo og fyr-
irbyggja endurtekin kynferðisafbrot.
Lokaorð
Þrátt fyrir lög sem kveða á um að
heilbrigðisstéttir og kennarar eigi að
veita ráðgjöf og fræðslu í kynferð-
ismálum er umræða um viðeigandi
menntun til að sinna því starfi frekar
fátækleg. Í greininni hef ég tæpt á
helstu menntunarleiðum innan kyn-
fræðanna.
Menntunarleiðir í kynfræð-
um fyrir heilbrigðisstéttir
Eftir Jónu Ingibjörgu Jónsdóttur
Höfundur er hjúkrunar- og kyn-
fræðingur og starfar á eigin stofu
við kynlífsráðgjöf og á geðsviði
Landspítala – háskólasjúkrahúss.
ÞAÐ er kannski tímanna tákn á þessari öld markaðs-
hyggju og einkavæðingar, að iðnaðarhugtakið hefur
breitt úr sér og orðið iðnaður eða iðnrekstur er notað
um ólíklegustu hluti, þar sem áður var
talað um þjónustu. Forstjóri Ríkisspít-
alanna komst svo að orði fyrir 10–20 ár-
um, að sjúkrahúsin væru umfangsmesta
stóriðja á Íslandi, Ég hrökk við, þegar
ég heyrði þessi ummæli, og ég er
hræddur um, að þeir Hyppokrates og
Hrafn Sveinbjarnarson á Eyri hefðu
orðið hvumsa við, að heyra slíkan tals-
máta. Bandaríkjamenn tala reyndar með köldu blóði
um lækningaiðnað (medical industry), en það er þeirra
mál. Og aðstoðarframkvæmdastjóri OECD segir í við-
tali við Morgunblaðið, að það sé mikilvægt að líta á
heilbrigðisþjónustuna sem atvinnugrein í sókn, sem
eigi að markaðssetja, „halda á loft gæðum og árangri“.
Sú var tíðin, að læknum var bannað að auglýsa sig. Þeir
áttu ekki að láta hagnaðarvon hafa áhrif á ákvarðanir
sínar (uninfluenced by motives of profit), svo að vitnað
sé í alþjóðasiðareglur lækna. Flestir Íslendingar tala þó
enn um heilbrigðisþjónustu, en ekki heilbrigðisiðnað.
Þó tekur fyrst steininn úr, þegar farið er að tala um
jarðarfarir sem iðnrekstur. Mig minnir, að fyrir nokkr-
um árum hafi útfararstjórar í einkarekstri kvartað
undan því, að Kirkjugarðar Reykjavíkur seldu nið-
urgreiddar jarðarfarir, og gerðu þeim erfitt fyrir, sem
seldu jarðarfarir á frjálsum markaði.
Það er munur á hugtökunum iðnrekstur og þjónusta.
Þegar þjónusta er veitt er maður að gera það í þágu
þjónustuþegans. Hagnaðarvonin á þar ekki að ráða
ferðinni. Iðnaður er aftur á móti tengdur hagnaði. Iðn-
fyrirtæki eru rekin til að hagnast. Þar er talað um hug-
tök eins og markaðssetningu og hráefni, sem ekki fell-
ur vel að efninu, þegar átt er við lækningastarfsemi, að
maður tali ekki um útfararþjónustu.
Gegnum aldirnar hefur þjónusta við sjúka oft verið
innt af hendi sem líknarstarf og iðulega án endur-
gjalds. En slík starfsemi hefur yfirleitt ekki verið
kennd við iðnrekstur eða markað. Þegar farið er að
tala um iðnrekstur í þessu sambandi með tilheyrandi
sóknarfærum og markaðssetningu og hráefnaöflun er-
um við komin á villigötur.
Iðnrekstur eða þjónusta
Eftir Guðmund Helga Þórðarson
Höfundur er fv. heilsugæslulæknir.
NÝVERIÐ gáfu yfirvöld við Há-
skóla Íslands í skyn að vilji þeirra sé
að lög verði samþykkt á Alþingi sem
gefi skólanum leyfi til
að innheimta skóla-
gjöld – allt að 300
hundruð þúsund
krónur á ári hverju.
Hingað til hefur öll-
um verið gert kleift
að mennta sig án
þess að greiða sérstök skólagjöld.
Þetta hefur tíðkast á hinum Norð-
urlöndunum og víðar í Evrópu. Þessi
stefna hefur gegnt veigamiklu hlut-
verki við að jafna stöðu fólks. Stefnan
hefur þá sérstaklega létt byrðar ungs
fólks og þeirra einstaklinga sem eru
að stofna heimili og eignast börn.
0,5% af ríkistekjum
Ef Alþingi samþykkir lög sem
heimila að HÍ innheimti skólagjöld er
talað um að gjöldin yrðu allt að 300
þúsund krónum á ári, sem þýðir að
eftir 5 ára nám skuldi hver náms-
maður 1,5 milljónir króna í skólagjöld
auk vaxta og verðbóta. Þessi hækkun
myndi skila ríkissjóði í mesta lagi 1,4
milljörðum á ári sem eru u.þ.b. 0,5%
af ríkistekjum. Til samanburðar má
geta að samkvæmt fjárlagafrumvarp-
inu sem fjármálaráðherra lagði ný-
verið fyrir fjárlaganefnd Alþingis
munu sóknargjöld til þjóðkirkjunnar
á næsta ári nema 1 milljarði og 431
milljón króna. Upphæðin er eins og
áður sagði u.þ.b. 0,5% af ríkistekjum
og er því nánast sem dropi í haf rík-
issjóðs. Það ætti að vera ríkinu auð-
velt að safna þessari sömu upphæð á
annan hátt. Það má eflaust athuga
hvort ekki megi draga úr útgjöldum
ríkisins vegna ferða-, risnu- og akst-
urskostnaðar. Á árinu 2002 voru út-
gjöldin rúmlega 4 milljarðar og höfðu
þá hækkað um tæpar 435 milljónir
frá árinu áður sem er hækkun upp á
rúm 12%.
300 þúsund í dag – enn meira á
morgun
Ljóst er að 300 þúsund króna
skólagjöld á ári hverju og 1,5 millj-
ónir eftir 5 ára nám verða náms-
mönnum verulega íþyngjandi. Ofan á
þessa upphæð bætast svo skuldir
vegna framfærslulána, en með teknu
tilliti til skatta getur greiðslubyrði
þessara lána í dag numið allt að ein-
um mánaðarlaunum á ári hverju.
Einnig má búast við því að 300 þús-
und króna skólagjöld á ári muni
hækka líkt og gerst hefur í Breta-
landi. Þá eru hámarksskólagjöld í
Englandi, Norður-Írlandi og Wales
rúmar 145 þúsund krónur á ári. Sam-
kvæmt áformum stjórnvalda verða
þessi gjöld orðin allt að 390 þúsund
innan þriggja ára.
Hagsmunir samfélagsins
Það er því ljóst að ef tekin verða
upp skólagjöld við Háskóla Íslands
mun sú stefna lögð fyrir róða að öll-
um standi til boða að mennta sig án
þess að greiða skólagjöld – stefna
sem hefur verið höfð að leiðarljósi hér
á landi. Skólagjöldin munu hækka
enn meira og jafnframt er fullljóst að
ef lög sem þessi verða samþykkt
munu gjöldin með tímanum færast
neðar í skólakerfið.
Stjórnvöld, og þá sérstaklega sá
flokkur sem hefur verið með mennta-
málinn í 12 ár, verða að fara að opna
augun og sýna þessum málaflokki
aukinn skilning. Samfélag okkar hef-
ur augljósra hagsmuni að gæta af
fjölgun fólks með góða háskóla-
menntun. Leiðin að því takmarki er
ekki að fjársvelta Háskóla Íslands og
senda síðan nemendum reikninginn.
Eða viljum við kannski að eingöngu
útvaldir, þ.e.a.s. hinir efnamestu, geti
aflað sér góðrar menntunar?
Skólagjöld eru ekki rétta leiðin
Eftir Magnús Má Guðmundsson
Höfundur situr í stjórn Ungra jafn-
aðarmanna í Reykjavík, ungliða-
hreyfingar Samfylkingarinnar.