Morgunblaðið - 04.12.2003, Blaðsíða 28

LISTIR
28 FIMMTUDAGUR 4. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
L
ýðræði með raðvali og sjóðvali
heitir ný bók dr. Björns S. Stef-
ánssonar, en þar kynnir hann
hugmyndir sínar um hvernig
beita má aðferðum raðvals og
sjóðvals til að auka lýðræði við hvers konar
val og kosningar.
Raðval, segir Björn eiga við, þegar fleiri en
tveir kostir eru í boði. „Þá er val þátttakand-
ans eða kjósandans að raða kostunum í A, B,
eða C, í þeirri röð sem honum líkar, hvort sem
þetta eru frambjóðendur eða afbrigði í máli.
Ef kjósandinn metur A mest gefur hann það
til kynna með merki, B þarnæst og svo koll af
kolli. Annar kjósandi velur kannski C, A, B,
en gerir ekki upp á milli A og B. Þá verður
það hlutverk kjörstjórnar að vinna úr nið-
urstöðunum. Við getum haldið áfram með
þetta dæmi og sagt að í fyrra tilfellinu, þar
sem A var valið betra en tveir og B betra en
C, fái A tvö stig, og B eitt stig, en C ekkert. Í
hinu tilfellinu fengi C tvö stig, en af því að
ekki var gert upp á milli A og B, fengju þeir
möguleikar hálft stig hvor. Með raðvalinu er
hlutleysi einn kosturinn. Ég held því einmitt
fram að það sé svo oft í veruleikanum, segjum
að það séu tíu hugmyndir í boði, að manni lít-
ist mjög vel á eina hugmynd, sæmilega á aðra,
afleitlega á eina, en sé kannski hlutlaus um
þær sem eftir eru. Þá getur raðval lýst þessu
vali mjög vel.
Í sjóðvali verða mál hins vegar að tengjast
saman. Þar er um að ræða val úr röð af mál-
um. Þá fá menn atkvæði í sjóð, rétt eins og
menn setja peninga í sjóð. Menn geta látið
vera að nota atkvæðið, en líka notað það. Síð-
an kostar að vinna sigur í málinu. Þeir sem
hafa sigur, eða standa að því afbrigði sem
verður ofan á – það sem flest atkvæði eru
boðin fyrir, af þeim eru dregin atkvæði sem
svarar til þeirrar andstöðu, sem afbrigðið
mætir – það er, stuðningi við önnur afbrigði
eða hugmyndir. Þarna er búinn til svipaður
agi og í hagkerfi, það er búið til framboð og
eftirspurn og ráðdeild. Ég held því fram að
þetta sé ekki ólíkt því sem er í góðum fé-
lagsskap með um 15–20 manns. Það verður
jafnvægisganga í sanngirni. Þegar fé-
lagsskapurinn stækkar er erfitt
að sjá við sanngirninni. Þessi
aðferð leitast við að halda
henni, og þar skapast eins kon-
ar bókhald yfir val hópsins á
hugmyndum.“
Hægt að velja
fleiri en einn kost
Björn segir að raðvalið sé
hægt að nýta á marga vegu, og
að það hefði til dæmis getað
komið sér vel í vali um flugvall-
arstæði í Vatnsmýrinni. „Þar
voru uppi fleiri hugmyndir en
þær sem lagðar voru fyrir al-
menning. Það getur verið að
þær hugmyndir hafi ekki verið
lagðar fyrir, vegna þess að það
hefur þótt flækja meðferð málsins að vera
með fleiri en tvo kosti. Þá kemur upp sú hug-
mynd að með því að bjóða þriðja kost, sé verið
að kljúfa þá sem eiginlega standa að öðru
tveggja þeirra afbrigða sem fram voru komin.
Með raðvali gerist þetta ekki. En við skulum
segja að í þessari kosningu hefðu verið uppi
tvær aðalhugmyndir, A og B, en boðið upp á
einhvern sérkost, tengdan hugmynd A. Þá
hefðu þeir sem hefðu verið sérsinna getað val-
ið A1, eða A2 og klofið A fylkinguna, þannig
að B fylking hefði orðið ofan á, þótt hún væri í
raun minnihluti. Með raðvalinu hefðu þessi at-
kvæði raðast eins og ég lýsti áðan, A fólk
hefði raðað A1, A2, B, og B hópurinn hefði
raðað fyrst B, og svo A1, eða A2.“
Björn segir það ekki til vand-
ræða að varpa út til þátttakenda
eða kjósenda fleiri en tveimur
möguleikum í kosningum af þessu
tagi, og að með raðvalinu komi
ennfremur ekki upp sú staða að
kjósa þurfi tvær umferðir til að
skera úr málum. Björn nefnir
dæmi um þetta forsetakosning-
arnar í Frakklandi, þar sem
frambjóðandinn sem varð númer
tvö, hafði ekki mikla almenna
hylli kjósenda, en náði þeim ár-
angri, þar sem önnur atkvæði
dreifðust á svo marga frambjóð-
endur. „Þetta hefði aldrei gerst
með raðvali. Þá hefðu þeir sem
alls ekki vildu þann frambjóðanda
sem hér um ræðir og fékk um 25% atkvæða
getað komið þeim vilja sínum á framfæri.“
Í bók sinni gefur Björn mörg dæmi um
hvernig nýta má raðval og sjóðval við ýmiss
konar val og atkvæðagreiðslu, allt í þeim til-
gangi að sýna að með þeim aðferðum sé lík-
legra en ella að valið endurspegli raunveru-
legan vilja kjósenda. Hann fjallar um
reynsluna af þeim tilvikum þar sem þessum
aðferðum hefur verið beitt og bendir jafn-
framt á nýja möguleika þar sem beita mætti
raðvali og sjóðvali til að ná fram lýðræð-
islegra vali.
Það er Háskólaútgáfan sem gefur bókina
út.
Til að ná fram
lýðræðislegra vali
Dr. Björn S. Stefánsson
þjóðfélagsfræðingur.
Í
Sveinsstykki segir af reglu-
manninum, íslenskumann-
inum og lagermanninum
Sveini Kristinssyni sem
stendur á tímamótum í lífi
sínu þar sem hann á bæði sextugs-
afmæli og fjörutíu ára starfsafmæli
og heldur upp á það með því að
bjóða til veislu í Loftkastalanum.
Fyrst og fremst er hann þó að
halda upp á það að hafa aldrei gert
nema það sem rétt getur talist alla
sína ævi. Hann sótti sunnudaga-
skóla séra Óðins lengur en aðrir, ól
upp dreng í góðri trú og kom alltaf
á réttum tíma heim úr vinnunni.
Hann var ómissandi skemmtikraft-
ur á þorrablótum og hafði þar að
auki svo framsæknar hugmyndir
um verslunarrekstur á Íslandi að
það tók fjörutíu ár að framkvæma
þær.
En fyrst allt lítur svona vel út á
pappírnum, hvernig stendur þá á
því að líf þessa blíða, greinda og
framsýna manns virðist vera ein
rjúkandi rúst á þessum hátíðisdegi?
Hvernig stendur á því að Sveinn,
sem alltaf gerði og hugsaði rétt,
stendur uppi einn og allslaus? Er
hægt að gera allt svo rétt að það
verði rangt? Þetta eru meðal þeirra
spurninga sem Þorvaldur Þor-
steinsson veltir upp í verki sínu
Sveinsstykki.
Hvernig kom það til að þú skrif-
aðir þennan einleik?
„Það byrjaði, líkt og svo margt
annað skemmtilegt, með því að ein-
hver hringir. Í þessu tilviki var það
Þorleifur Örn Arnarsson leikstjóri
með þá hugmynd að ég skrifaði ein-
leik fyrir sjálfan Arnar Jónsson í til-
efni af tvöföldum tímamótum í hans
lífi, þ.e. 40 ára leikafmælinu hans og
sextugsafmælinu fyrr á árinu. Eitt-
hvert ánægjulegasta símtal sem ég
hef fengið lengi. Ekkert ósvipuð til-
finning og þegar Hilmar Gíslason,
Marri, bæjarverkstjóri á Akureyri
bauð mér sumarvinnuna vorið 1978.
Það var ákveðin manndómsvígsla
falin í báðum þessum símtölum,“
segir Þorvaldur Þorsteinsson.
Sé lifað samkvæmt bókinni er
eins gott að hún sé áhugaverð
Hvað kveikti hjá þér hugmyndina
um þennan mann sem gerir allt
„rétt“ en stendur samt uppi með líf
sem virðist ein rjúkandi rúst?
„Ég er vel upp alinn Akureyr-
ingur eins og Arnar og því fylgir
dálítill aukaskammtur af meðvitund
um guðsótta og góða siði sem hina
eiginlegu undirstöðu hamingjunnar.
Það varð þess vegna eitthvað svo
sjálfsagt að láta á það reyna hvern-
ig manni, sem lifir í samræmi við
þær reglur sem að honum er haldið,
reiðir af í raun og veru. Þegar þú
lifir samkvæmt bókinni er eins gott
að bókin sé áhugaverð. Og ekki er
verra að hún hafi eitthvað með
raunveruleikann að gera. Gallinn er
sá að við sem höfum eytt áratugum
í að haga okkur „rétt“ sitjum oftar
en ekki uppi með að hafa lesið vit-
lausan bækling. Ég hef rekið mig á
að það er ekkert sjálfsagt að upp-
lýsingaritið „Þú – notkunarreglur“
sé um þig, þótt einhver rétti þér það
sem barni. Það er allt eins líklegt að
það sé um afa þinn. Eða Baden-
Powell.“
Hvernig myndir þú lýsa Sveini
sem persónu?
„Ég vil helst ekki reyna að greina
hann á þessu stigi. Veit það eitt að
hann virðist hafa alist upp við mjög
afgerandi föðurveldi, hann forðast
árekstra eins og heitan eldinn,
stendur sína plikt og er alltaf tilbú-
inn að segja þér frá hugmyndum
sínum um nýjungar í rekstri versl-
ana. Ákaflega meinlaus náungi.
Kannski meinlega meinlaus.“
Hvernig reynsla var það að skrifa
einleik með ákveðinn leikara í
huga?
„Það eru mikil forréttindi. Sér-
staklega þegar leikarinn heitir Arn-
ar Jónsson. En því fylgja líka
ákveðnar hættur. Arnar er ákaflega
tilfinningaríkur og sterkur leikari
og hefur gefið mörgum eftirminni-
legustu persónum sem sést hafa á
íslensku leiksviði nánast eilíft líf.
Það var þess vegna ákveðin ögrun
fyrir mig að skrifa fyrir hann heils-
kvölds sýningu án þess að reyna að
toppa Þorleif Kortsson, Don Kíkóta,
Galdra-Loft og Bjart í Sumarhús-
um. Niðurstaðan varð þessi tiltölu-
lega látlausi, hljóðláti karakter sem
þó er að takast á við nokkurn veg-
inn sömu tilvistarspurningar og
góðbæirnir.“
Fáum ekki að vera raunveru-
leg utan leikhússins
Nú er þetta ekki fyrsti einleik-
urinn þinn?
„Langt því frá. Stór hluti af vasa-
leikritunum svokölluðu er tilraun
með stutta einleiki. Ég skrifaði líka
tvo einleiki fyrir nemendur í Leik-
listarskóla Íslands sem eitt sinn
var. Fyrst Ævintýrið um ástina fyr-
ir Eddu Björgu Eyjólfsdóttur, leik-
rit í bundnu máli sem síðar þandist
út í fjölmennari sýningu með sama
nafni í Kaffileikhúsinu, og seinna
Ellý, alltaf góð fyrir Björgvin Franz
Gíslason. Það leikrit var endurflutt
fyrr á þessu ári af Ævari Þór Bene-
diktssyni, miklu leikaraefni úr
Borgarfirðinum. Svo má nefna að
Sigrún Sól Ólafsdóttir og Guðjón
Pedersen settu saman einleikinn Ég
var beðin að koma fyrir Sigrúnu,
byggðan á textum sem þau lokkuðu
út úr mér af mikilli þrautseigju.
Þannig að það er með einleikina
eins og flest annað sem ég geri, það
eru aðrir sem eiga frumkvæðið. Ég
hlýði bara.“
Krefst einleiksformið annarrar
nálgunar en mannmargt leikrit?
„Sjálfsagt gerir það það en sú
nálgun getur verið ákaflega marg-
vísleg, ekki síður en í hefðbundnum
verkum. Það eru óendanlega marg-
ar leiðir færar fyrir einn mann að
tjá sig uppi á sviði. Og miklu hent-
ugra fyrir menn að gera það þar en
úti á meðal fólks. Sá sem til dæmis
leggur það í vana sinn að leika fimm
manna samtöl eins og þau séu að
eiga sér stað hér og nú, virkar full-
komlega eðlilegur á sviði en yrði lík-
lega sprautaður niður annars stað-
ar. Það er fyrir löngu búið að taka
af okkur leyfið til að vera raunveru-
leg utan leikhússins,“ segir Þorvald-
ur að lokum.
Lesum oft
vitlausan
bækling
Morgunblaðið/Árni Sæberg
„Það eru mikil forréttindi að fá að skrifa fyrir Arnar Jónsson, enda er hann
ákaflega tilfinningaríkur og sterkur leikari og hefur gefið mörgum eft-
irminnilegustu persónum sem sést hafa á íslensku leiksviði nánast eilíft
líf,“ segir Þorvaldur Þorsteinsson, höfundur einleiksins Sveinsstykki.
Hið lifandi leikhús frumsýnir einleikinn
Sveinsstykki eftir Þorvald Þorsteinsson í
leikstjórn Þorleifs Arnar Arnarssonar í
Loftkastalanum í kvöld, en verkið var samið
í tilefni af 40 ára leikafmæli Arnars Jóns-
sonar. Silja Björk Huldudóttir ræddi við
Þorvald Þorsteinsson, höfund leiksins.
eftir Þorvald Þorsteinsson.
Leikstjóri: Þorleifur Örn Arn-
arsson.
Leikmynd og búningar: Stígur
Steinþórsson.
Lýsing: Björn G. Bjarnarsson.
Leikari: Arnar Jónsson.
Sveinsstykki
silja@mbl.is