Morgunblaðið - 28.03.2004, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 28. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Miðvikudagurinn 17. mars var sól-bjartur og lífið virtist brosa viðKosovo, þaðan sem ég horfðiyfir héraðið úr meir en tvö þús-und metra hæð í Brezovica-
skíðaparadísinni. Ef fjöll væru ekki fyrir gæti
maður séð þaðan yfir gervallt héraðið sem er á
stærð við Árnessýslu, einn ellefti af Íslandi. Íbú-
arnir hins vegar tæpar tvær milljónir, yfir níutíu
prósent Albanar, flestir hinna Serbar. Þennan
dag höfðu starfsmenn Öryggis- og samvinnu-
stofnunar Evrópu (ÖSE) hópað saman fimmtíu
börnum úr hópi allra þjóðarbrota sem héraðið
byggja. Það var Kerlingafjallastemning þegar
Fellahellis-foringjar úr Kosovo-löggunni, ÖSE
og KFOR (NATO) reyndu að hrista saman fjöl-
þjóða-krakkahópinn. Gregory Boatwright lið-
þjálfi, bandarískur blökkumaður, fór fyrir liðinu
og sá til þess að í hverju liði, hvort heldur sem
var í snjókasti eða reiptogi, væri eðlilegt hlutfall
þjóðarbrota, Albana, Serba og sígauna.
Karlpeningurinn var farinn að hlakka til að
hlusta á ungfrú Kosovo flytja ávarp síðdegis.
Mér skildist að ÖSE hefði samið ræðuna og sá
fyrir mér Söndru Bullock í Miss Congeniality
flytja ræðu um alheimsfrið. En ungfrú Kosovo
komst aldrei á áfangastað því á sama augnabliki
og krakkarnir og KFOR tókust á í reiptogi byrj-
uðu menn að brytja hver annan niður örfáum
tugum kílómetra frá í borginni Mitrovica. Kos-
ovo breyttist um stund á ný í þá morðvelli sem
héraðið var fyrir fimm árum. Sólarhring eftir
reiptogið í fjallaparadísinni hitti ég æskulýðs-
leiðtogann Boatwright liðþjálfa, gráan fyrir
járnum að setja á sig táragasgrímu í miðborg
Pristina. Hvernig mátti þetta vera?
Borgaralega klæddur aðmíráll
Eftir á að hyggja sjá flestir sem brjóta heil-
ann um þetta að óveðursský voru á lofti, en ann-
aðhvort voru fáir veðurglöggir innan alþjóða-
samfélagsins í Kosovo eða menn vildu ekki eða
máttu ekki segja neitt. Um síðustu mánaðamót
var áhættuþóknun tekin af starfsmönnum Sam-
einuðu þjóðanna og ÖSE í Mitrovica, einu helsta
þrætuepli Albana og Serba. Og tveimur dögum
áður en ég horfði yfir – að því er virtist – friðsælt
sólbaðað Kosovo-hérað úr fjallaparadísinni
hafði Gregory Johnson aðmíráll, hæstráðandi
NATO í Suðaustur-Evrópu, komið í heimsókn
íklæddur borgaralegum fatnaði til að leggja
áherslu á hve friðsælt væri í Kosovo.
Á sömu stundu og ungfrú Kosovo hefði átt að
flytja ávarp sitt um heimsfrið að hætti fegurð-
ardrottninga réðust albanskir menntaskóla-
krakkar yfir brú á ánni Ibar sem hefur skilið að
Albana og Serba í Mitrovica undanfarin fimm
ár. Kvöldið áður hafði RTK, ríkissjónvarp Kos-
ovo, birt viðtal við tólf ára gamlan albanskan
strák. Hann sagði að bróðir sinn og tveir félagar
hefðu drukknað í Ibar-ánni skammt frá á flótta
undan Serbum sem sigað hefðu mannýgum
hundi á þá. Flest bendir reyndar til að þessi
saga sé uppspuni. Skipst var á skotum yfir ána
Ibar við brúna í Mitrovica og fyrr en varði var
sýnt beint í Kosovo-sjónvarpinu frá átökunum.
Og á samri stundu hófust mótmæli um allt hér-
aðið. Alls staðar á sömu stundu.
UCK! UCK!
Sjálfur varð ég strandaglópur á leið „heim“ til
Pristina úr fjallaparadísinni í syðsta hluta Kos-
ovo. NATO hafði sett upp vegatálma og hindrað
umferð enda barist á helsta þjóðveginum suður
frá héraðshöfuðborginni. Af öryggisástæðum
var mér skipað að hafast við þar sem ég var nið-
urkominn og leggja bílnum við næstu lögreglu-
stöð. Ég fylgdist síðan með átökum í sjónvarpi
en úti fyrir gekk skríllinn um götur og hrópaði
UCK! UCK! – skammstöfun fyrir Frelsisher
Kosovo – og hefðu vafalaust brennt bílinn með
hinum Sameinuðuþjóðabílunum sem þeir
brenndu þetta kvöld ef ég hefði ekki komið hon-
um í skjól. Engir Serbar búa í bænum Suha
Reka þar sem ég strandaði þetta kvöld, en lög-
reglan bað mig vinsamlegast um að halda mig
innandyra enda væri auðvelt að villast á mér og
Serba, mér skilst að ég sé hálfslavneskur í útliti.
Og það gat verið dauðasök í Kosovo þetta kvöld.
Eins og hendi væri veifað réðust Albanar á þorp
og íbúðahverfi Serba um allt héraðið. Á sömu
stundu, alls staðar, um allt héraðið. Sígarettu-
kveikjaranum, hinu klassíska vopni í þjóðern-
ishreinsunum á Balkanskaga, var óspart beitt.
Eins og fyrir fimm árum er erfitt að koma hönd-
um yfir kveikjarann og þann sem á honum held-
ur, þá voru það Serbar, nú Albanar. Áður en
annar dagur var að kveldi kominn lágu hátt í
þrjátíu manns í valnum, eldur hafði verið lagður
að hundruðum húsa í eigu Serba, og þúsundir
þeirra voru á flótta. Og allt í beinni útsendingu.
Fréttaflutningur var einhliða. Fjöldi rétttrún-
aðarkirkna sem urðu brennuvörgum að bráð
var tíundaður í sífellu eins og mörk í fótbolta-
leik. Myndir af flýjandi fórnarlömbum sáust
hins vegar óvíða, eins og fórnarlömbin hefðu
hvorki rödd né andlit. Nema hvað rætt var við
serbneskan flóttamann í klaustri nærri Prizren
og hann spurður hvers vegna hann hefði flúið,
hvort hann hefði eitthvað slæmt á samviskunni!
Á sama tíma fuðruðu hús Serba upp í borginni.
„Morðstræti“
Viku síðar, 24. mars, héldu Kosovo-Albanar
upp á „dag vonar“, fimm ára afmæli loftárása
NATO á Serba í Kosovo. Franskir NATO-her-
menn í Mitrovica afþökkuðu blóm sem þeim
voru boðin enda fjölmargir félaga þeirra sárir á
sjúkrahúsum eftir árásir Albana á þá, serb-
neska minnihlutann og stöðvar Sameinuðu
þjóðanna í borginni.
Í Pristina voru fánar NATO-ríkjanna (þó ekki
Íslands) á lofti á fjöldafundi við þjóðleikhúsið.
Vígorð þar sem ofbeldi var mótmælt voru skráð
á spjöld. Bíóauglýsingar sem auglýsa albönsku
myndina „Morðstræti“ voru hins vegar áber-
andi í bakgrunninum. Auglýsingaspjöld undir-
rituð af Sameinuðu þjóðunum með áletruninni
„Standardet për Kosovën“ skyggja hins vegar á
allt annað, hvort heldur sem er á vígvelli auglýs-
inga eða stjórnmála í Kosovo. Standardarnir
eru þau skilyrði sem alþjóðasamfélagið hefur
sett fyrir því að hugleiða lokastöðu Kosovo. Þau
eru í stuttu máli að komið sé á fót lýðræðisleg-
um stofnunum og réttarríki, þar sem borin sé
virðing fyrir mannréttindum og sér í lagi rétt-
indum minnihlutahópa. Auglýsingaspjöldin
sýna þjóðveg sem leiðir í átt til fjalla sem sjást í
bakgrunni. Yfir þau gnæfir sólin í líki Evrópu-
sambandsfána …
„Framtíðin er í ykkar höndum“
NATO hrakti serbneskan her og lögreglu úr
Kosovo fyrir fimm árum. Þá þegar töldu Alb-
anar að leiðin til sjálfstæðis væri greið. Þótt
NATO hafi ekki haft fulltingi öryggisráðs Sam-
einuðu þjóðanna til árásarinnar sættust SÞ
fljótlega á hernaðarleg yfirráð NATO og sam-
þykktu ályktun 1244. Í kjölfarið tóku þrenn al-
þjóðasamtök, Öryggis- og samvinnustofnun
Evrópu, Evrópusambandið auk Sameinuðu
þjóðanna, að sér landstjórnina í nafni UNMIK.
Evrópusambandið sér um efnahagsmálin, Sam-
einuðu þjóðirnar um stjórnsýslu, löggæslu og
dómsvald, en ÖSE sér um að búa til lýðræð-
islegar stofnanir og að mannréttindi séu virt.
Frakkinn Bernard Kouchner, einn stofnenda
Lækna án landamæra, varð landstjóri SÞ. Hann
lofaði Kosovo-Albönum því að „framtíð þeirra
væri í þeirra eigin höndum“. Þessu var ákaft
fagnað og skilyrðin sem hann reyndi að hnýta
við eftir á drukknuðu í fagnaðarlátunum. Frið-
argæslulið NATO, KFOR, átti að sjá um að ör-
yggi væri tryggt. Hátt í ein milljón Albana hafði
hrakist frá heimilum sínum í kjölfar þjóðern-
ishreinsana Serba vorið 1999. NATO fékk hins
vegar ekki við neitt ráðið þegar flóttamennirnir
þustu heim úr útlegð í nágrannalöndunum sum-
arið 1999 og hefndu sín umsvifalaust á öllu sem
serbneskt var. Að minnsta kosti helmingur tvö
hundruð þúsund Serba flúði Kosovo 1999–2000.
Síðan þá hafa alþjóðastofnanir undir hatti UN-
MIK reynt að byggja upp lýðræðislegt stjórn-
kerfi í Kosovo. Ákaft hefur verið reynt að fá
Serba til að snúa aftur en talið er að aðeins um
3% þeirra hafi gert það. Ástæðurnar eru þó ekki
eingöngu fjandsamlegt umhverfi, heldur ekki
síður bágborinn efnahagur. 50–70% Kosovobúa
eru atvinnulaus og atvinnumöguleikar Serba
eru jafnvel enn minni en Albana.
Afstaða alþjóðasamfélagsins hefur verið sú að
fyrst þurfi að koma upp lýðræðislegu stjórn-
kerfi og síðan taka afstöðu til „lokastöðu“, það
er hvort Kosovo verði sjálfstætt ríki eða verði
áfram í einhvers konar sambandi við Serbíu-
Svartfjallaland. Virðing fyrir minnihlutahópum,
aðallega Serbum, er vitaskuld mikilvæg spurn-
ing. Hins vegar spyrja leiðtogar Kosovo-Albana
hvort menn hafi gengið til góðs götuna fram eft-
ir veg, ef leiða eigi arftaka Milosevic til hásætis
á ný. Og það verður fátt um svör hjá alþjóða-
samfélaginu sem í fimm ár hefur í raun slegið úr
og í þegar spurningin um framtíð Kosovo er
annars vegar.
Þegar draumur
breyttist í martröð …
Fréttaskýring | Þjóðernisátök bloss-
uðu upp að nýju í Kosovo á dög-
unum eftir nærri fimm ára vopn-
aðan frið. Árni Snævarr frétta-
maður er á meðal fjölda Íslendinga
sem sinnt hafa friðargæslu í hér-
aðinu. Hann segir aðkallandi að al-
þjóðasamfélagið taki erfiðar ákvarð-
anir um framtíð Kosovo sem slegið
hafi verið á frest fyrir fimm árum.
Morgunblaðið/Árni Snævarr
Í sama mund og átökin í Kosovo brutust út var hópur barna af öllum þjóðarbrotum í reiptogi í skíða-
paradísinni Brezovica með starfsmönnum ÖSE. Tilgangurinn var að auka samkennd þeirra.
Reuters
Hermenn Atlantshafsbandalagsins standa vörð við brúna yfir ána Ibar, sem skiptir bænum Mitrovica eftir þjóðarbrotum.