Morgunblaðið - 28.03.2004, Qupperneq 34

LISTIR
34 SUNNUDAGUR 28. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
U
mfjöllun um tvær leiksýningar
sem nú eru á fjölunum er
kveikjan að þessum pistli.
Annars vegar sýning áhuga-
leikfélagsins Hugleiks á leik-
ritinu Sirkus, sem Hrund
Ólafsdóttir gagnrýnandi taldi
ná því viðmiði „að slaga hátt upp í að vera at-
vinnusýning“ og hins vegar sýning Leikfélags
Akureyrar á Draumalandinu sem Sveinn Har-
aldsson gagnrýnandi taldi „... að gæti hentað
efnilegum hópi áhugamanna en sé ekki sam-
boðið atvinnuleikhúsi“.
Hér eru umhugsunarverðar skilgreiningar á
ferðinni. Atvinnuleikflokkur sem missir sig nið-
ur á plan áhugaleikhússins
og áhugaleikhópur sem
kemst með tærnar þar sem
atvinnuleikhúsið hefur
hælana. En hvar eru tærn-
ar og hvar hælarnir? Varla
hefur Hugleikur haft að
markmiði „að slaga hátt
upp í að vera atvinnusýning“ á borð við sýningu
Leikfélags Akureyrar ef marka má orð Sveins
Haraldssonar og varla getur Leikfélag Ak-
ureyrar gert sýningu sem í sínu eigin samhengi
er vond en væri góð í öðru samhengi. Aldrei hef-
ur sú hugsun hvarflað að undirrituðum þrátt
fyrir að hafa séð tugi, ef ekki hundruð, uppsetn-
inga hjá áhugaleikfélögum – að þeim henti bet-
ur illa skrifuð leikrit en vel skrifuð. Það hlýtur í
öllum tilfellum að vera þakklátara verkefni að
flytja vel samið leikrit og vel skrifað en hið
gagnstæða. Það á við hvorutveggja áhuga- og
atvinnuleikhús.
Samanburðurinn er engu að síður athygl-
isverður þar sem annar gagnrýnandinn notar
viðmiðunina við atvinnuleikhúsið til upphafn-
ingar en hinn notar áhugaleikhúsið til niðurlæg-
ingar. Ályktunin hlýtur að vera að atvinnu-
listamennirnir vilja ekki láta líkja sér við
áhugamenn en áhugamennirnir þrá að vera
sagðir standa jafnfætis atvinnumönnunum. Hér
er sumsé gengið útfrá því að undirliggjandi
markmið áhugaleiklistarinnar sé að standa jafn-
fætis atvinnuleiklistinni, teljast „jafngóð“ í ein-
hverjum skilningi þess orðs. Í sjálfu sér er ekk-
ert skrýtið að slíkur samanburður sé gerður í
því leiklistarumhverfi sem við búum við. Sam-
spil atvinnumennsku og áhugamennsku í leiklist
verður æ meira og algengara og kröfurnar sem
áhugafólkið gerir til sjálfs sín eru í mörgum til-
fellum mjög miklar; miklum fjármunum er var-
ið í umgjörð sýninga og listrænir stjórnendur
eru með fáum undantekningum úr hópi atvinnu-
manna og sýningarnar fá fyrir vikið á sig sann-
færandi fagmannlegt yfirbragð. Gott dæmi um
hversu sannfærandi yfirbragðið getur orðið
mátti líta í lesandabréfi til Morgunblaðsins sl.
föstudag þar sem hrifinn áhorfandi að sýningu
leikfélags Fjölbrautaskólans í Garðabæ sagði:
„Þetta er sýning sem á heima í stóru leikhús-
unum og ég skora hér með á þau að bjóða þess-
ari sýningu til sín.“
Þetta eru í sjálfu sér ekki óeðlileg við-brögð, áhorfandinn hefur hrifist ogengin ástæða er til að ætla annað en aðumrædd sýning sé hin besta skemmt-
un. Það gerir hana hins vegar ekki að jafnoka
atvinnuleiklistar og það er sannarlega varasamt
að tengja þessar tvær hliðar á listalífi þjóð-
arinnar saman með þeim hætti að áhuga-
mennska geti komið í stað atvinnumennsku á
svo einfaldan hátt. Það má hins vegar færa gild
rök fyrir því að öflug og framsækin atvinnu-
starfsemi í listum hafi áhrif á áhugastarfið og
skili sér í meiri og betri kunnáttu áhugamanna,
betri framsetningu á þeirri leiklist, tónlist,
myndlist, danslist, kvikmyndalist og öllum öðr-
um listgreinum sem um ræðir. Einmitt þess
vegna er mikilvægt að gerður sé skýr grein-
armunur á listiðkun áhugamanna og listsköpun
atvinnumanna og ólíkum tilgangi og mark-
miðum sé ekki hrært saman í hugsunarleysi.
Á undanförnum árum hefur það sífellt færst í
vöxt að vel þjálfaðir og hæfir atvinnumenn hafi
starfað sem leiðbeinendur og stjórnendur með-
al áhugamanna í flestum listgreinum og það
hefur sannarlega skilað sér. Þennan árangur
ber að meta og gefur áhugafólki tækifæri til að
ná lengra í iðkun áhugamáls síns, tileinka sér
meiri kunnáttu og fá þjálfun til þeirra verkefna
sem fyrir liggja hverju sinni. Þetta er hins veg-
ar ekki atvinnumennska og einstakur viðburður
á listasviði áhugamanna þar sem vel tekst til
gerir hann í engum skilningi jafnan atvinnu-
mennsku þar sem ekki skyldi meta út frá gæð-
um viðburðarins heldur þeim forsendum sem
lagðar hafa verið til grundvallar starfsins. Þess
vegna má atvinnumönnum takast illa upp á
stundum án þess að vera samstundis legið á
hálsi fyrir að vera engu betri en áhugamenn-
irnir. Sá sem gerir listsköpun að lífsstarfi sínu
gengur að því með allt öðru hugarfari en sá sem
stundar listsköpun sem áhugamál í frítíma sín-
um frá öðrum störfum. Listsköpun áhuga-
mannsins þjónar öðrum tilgangi og uppfyllir allt
aðrar væntingar og kröfur. Í því samhengi
koma gæði einstakra sýninga eða viðburða mál-
inu ekkert við.
Áhugalistamaður er samkvæmt orðsinshljóðan að sinna áhugamáli sínu.Hann nýtir frítíma sinn til þess oggengur til annarra starfa þess utan.
Hann þiggur ekki laun fyrir iðkun áhugamáls-
ins og sætir færis að sinna því þegar aðrar
skyldur kalla ekki á krafta hans og athygli. Op-
inber umfjöllun um áhugalist, m.ö.o. gagnrýni,
tekur alla jafna mið af þessu enda er í hæsta
máta ósanngjarnt að taka áhugalistamenn sömu
tökum og atvinnumenn ef illa tekst til, því hvers
á sá að gjalda sem rifinn er niður opinberlega
fyrir að hafa ekki fullkomin tök á áhugamáli
sínu? Jákvæður og hvetjandi tónn í gagnrýni á
áhugalist er því nánast forsendan sem gagnrýn-
andinn leggur sér til. Atvinnulistamaður getur
ekki reiknað með að vera meðhöndlaður af sams
konar nærfærni. Hann verður að gera ráð fyrir
að um hann sé fjallað af sömu alvöru og hann
tekur list sína.
Atvinnulistamaður hefur nám og mark-vissa þjálfun að baki, hann gengur aðlist sinni daglega og áhugamál hansgeta fallið að starfinu eða legið þar
langt frá eins og gengur. Frumsköpun, mark-
sækni og yfirlega eru orð sem koma upp í hug-
ann en mikilvægast af öllu er að gera sér grein
fyrir að leitandi listamaður er sjaldnast með
endanlega niðurstöðu eða fyrirmynd í huga í
listsköpun sinni. Leitin er hvorutveggja for-
senda og markmið sköpunarinnar. Hversu öfl-
ugt listalíf einnar þjóðar er sést best á því hver
skilyrði atvinnulistamönnum eru búin til að
stunda leit sína. Sú leit fer ekki fram í röðum
áhugamanna. Þar er iðulega unnið með fyr-
irmyndir – fundnar niðurstöður – reynt að ná
einhverju fram sem líkustu niðurstöðum leitar
sem áður hefur átt sér stað og klæða það í þann
búning að líti út sem líkast fyrirmyndinni. Þeg-
ar vel tekst til er svo sagt að árangurinn „slagi
hátt upp í að vera atvinnusýning“. Þetta er ekki
sagt til að gera lítið úr starfi áhugamannanna
heldur er þarna fólginn kjarni þess reginmunar
sem er á áhugalistiðkun og atvinnulistsköpun
og undirstrikar enn og aftur að málið snýst ekki
um hvort er betra, heldur út frá hverju er geng-
ið.
Áhugamenn sækjast í listsköpun sinni eftir
að ná tökum á handverki og kunnáttu og að út-
koman verði fagmannleg. Atvinnumenn ganga
að verki með handverk, kunnáttu og fag-
mennsku sem sjálfsögð tæki til að dýpka skiln-
ing sinn og ná lengra í listsköpun sinni.
Atvinnulistamaður sem dregur úr kröfum til
sjálfs sín og fellur í þekkt far í listsköpun sinni,
endurtekur sjálfan sig – eða það sem verra er –
fer að herma eftir list annarra; er í þessum
skilningi orðinn áhugamaður. Hann er ekki
lengur að sinna frumsköpun, hann er ekki leng-
ur leitandi og nýtir ekki þann tíma og þau skil-
yrði sem honum eru búin til að sinna þessum
þáttum; hann er í versta skilningi þess orðs
áhugalistamaður. Hann hefur allar forsendur til
að ná lengra og leita út í óvissuna en kýs frekar
að róa á þekktum miðum, sækjast eftir sama
afla og aðrir hafa landað. Hann treystir svo á að
kunnátta og handverk ásamt fagmannlegu yf-
irbragði nægi til staðfestingar á atvinnu-
mennskunni og að engir séu meðal áhorfenda
sem kannist við fyrirmyndina.
AF LISTUM
eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
Listiðkun og listsköpun
Morgunblaðið/Kristján
Listir. Brýnt er að gerður sé greinarmunur á listiðkun áhugamanna og listsköpun atvinnumanna.
„LEIKUR er leikur. Hann krefst óhefts frelsis og frumkvæðis
af þátttakendum. Gleði yfir því að leika, gleði yfir hreyfingunni
– kjarkmikil og hröð hlaup yfir allt nótnaborðið í upphafi píanó-
námsins, án þess að púla við að finna rétta tóna og án þess að
telja í taktinn – einmitt þess konar óákveðin hugmynd í upphafi
er forsenda þessa safns,“ segir ungverska tónskáldið György
Kurtág um píanóverk sitt, Leiki, en verkið er byggt á svipuðum
grunni og annað merkisverk píanóbókmenntanna, Mikrokos-
mos, eftir annan Ungverja, Béla Bartók; heillandi smáverk, fyr-
ir píanónemendur jafnt sem lengra komna, – stemmningar, lög
og leikir. Það er þriðji Ungverjinn, Miklos Dalmay píanóleikari,
sem hefur búið á Íslandi um árabil, sem ætlar að frumflytja
verk Kurtágs á Íslandi á tónleikum í Salnum í kvöld kl. 20, en á
efnisskrá tónleikanna verða eingöngu ungversk píanóverk, eftir
Kurtág, Liszt og Bartók. Miklos Dalmay segir að til sé nokkuð
sem megi kalla ungverskan skóla í píanótónlist, og að hann eigi
sér sögu aftur til meistarapíanistans og tónskáldsins Franz
Liszts.
„Það er gjarnan talað um austur-evrópska skólann, en innan
hans er talað bæði um rússneska skólann, tékkneska og ung-
verska. Þetta hófst þegar Franz Liszt stofnaði Tónlistarháskól-
ann í Búdapest og fór að kenna sjálfur á píanó. Þetta var í
kringum 1850. Hann var ennþá ungur og starfandi sem píanó-
leikari út um alla Evrópu. Hann langaði til að stofna skóla
heima í Ungverjalandi, en slíkur skóli hafði ekki þekkst þar áð-
ur. Béla Bartók var svo næsti heimsfrægi maðurinn í röðinni,
var mjög góður píanóleikari og tónskáld. Það voru þó kannski
20–25 aðrir píanóleikarar sem komu við sögu líka, þótt þeir
væru ekki eins frægir. Bartók var rektor í skólanum 67–70 ár-
um á eftir Liszt, og kenndi bæði á píanó, kammertónlist og
fleira. Hann fór svo til Bandaríkjanna, en var áður búinn að
kenna mörgum ungverskum tónlistarmönnum. György Kurtág
á líka verk á efnisskránni. Hann er ennþá lifandi og er enn
starfandi tónskáld. Hann er þó ekki mikill konsertpíanisti sjálf-
ur, en hefur helst kennt kammertónlist og tónsmíðar. Hann var
ekki nemandi Bartóks sjálfur, en lærði hjá þeim kennurum sem
komu á eftir Bartók. Þetta hefur verið mjög stöðug og þétt þró-
un, og við sem lærðum hjá Kurtág og samtímamönnum hans
getum sagt, að í raun séum við komin af Liszt sem píanóleik-
arar. Þetta eru stór orð, en vegna þess hvernig þetta hefur
þróast, getum við að þessu leyti talað um sérstakan ungverskan
píanóskóla.“
Miklos segir að píanótónlistin sem þessir ungversku meist-
arar sömdu eigi það líka sammerkt að vera að miklu leyti byggð
á þjóðlegum arfi ungverskrar tónlistar, og það sé sterkt ein-
kenni sem styrki ungverska píanóskólann enn frekar. „Ung-
verjar hafa alltaf farið víða, og sest að í öðrum löndum. Ég er til
dæmis hér og kenni krökkum frá átta ára og upp í 25 ára.
Kannski er ungverska hefðin mín orðin svolítið blönduð því sem
hér er gert, og ungversk tónlist í dag er heldur ekki eins þjóð-
leg og hún var. En annars held ég að það sé ekki til beinlínis
tæknileg skýring á því hvað felst í ungverska píanóskólanum.
Það er þá helst sú hefð sem tengist því hvernig ungverskir pí-
anóleikarar vinna og æfa. Sex, sjö og átta tímar á dag í æfingar
voru ekki óþekkt fyrirbæri hjá okkur. Það hefur þótt eðlilegt
frá upphafi, en líka það, að hafa alltaf eitthvert markmið fram-
undan, eða verkefni að leysa, tónleika, tónleikaferð eða annað
að stefna að.“
Annar ungverskur tónlistarviðburður verður í Salnum strax
annað kvöld kl. 20, þegar fiðluleikarinn Barnabas Kelemen og
píanóleikarinn Gergely Bogányi flytja þar verk eftir Bartók,
Beethoven og Brahms.
Hér eru á ferð ungir ungverskir tónlistarmenn í fremstu röð.
Þeir hafa báðir þegar glæstan feril að baki og koma við í Saln-
um á leið sinni til tónleikahalds í Carnegie Hall í New York.
Kelemen vann fyrir stuttu alþjóðlegu fiðlukeppnina í Indiana-
polis, eina stærstu og virtustu fiðlukeppni í heiminum, og hluti
verðlaunanna var debút-tónleikar í Carnegie Hall.
Ungverskt í Salnum
Morgunblaðið/Ásdís
Miklos Dalmay „afkomandi“ Liszts.