Morgunblaðið - 21.11.2004, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 21. NÓVEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Landshlutinn sunnan frá Reykja-
nestá, fyrir Hvalfjörð, upp að
Húsafelli og inn á Kaldadal er rík-
ur af andstæðum. Átök hafsins við
hraunbrúnirnar á Reykjanesskaga
eru áhrifamikil myndbirting and-
stæðna; ásýndin hvöss, oft að
mestu í svörtu og hvítu. Hinsvegar
er blíð og búsældarleg fegurð
Borgarfjarðar þar sem ár renna í
sveigum um fagurlega gróið land.
Andstæður birtast ekkisíður í mannlífinu þegarlitið er yfir þetta sviðöld fram af öld. Erhægt að hugsa sér
meiri andstæðu en skinnklæddan
sjómann suður með sjó, sem ýtir
bátskel úr vör uppá líf og dauða, og
á hinn bóginn laxveiðimann nú-
tímans sem mundar veiðistöng við
borgfirzka á, býr í lúxusveiðihúsi og
sleppir laxinum sem hann veiðir?
Þessi landshluti andstæðna hefur
í aldaraðir verið heimkynni mikilla
listamanna. Á Elliðavatni og í Her-
dísarvík erum við minnt á æskuár
og ævilok Einars Benediktssonar.
Á þessari slóð hittum við nokkra
málara, til að mynda Svein Björns-
son í Krýsuvík, Gunnlaug Scheving
í Grindavík, sjáum Ásgrím Jónsson
við trönur sínar í Húsafellslandi og
komum við hjá fjöllistamanninum
Páli Guðmundssyni, sem býr og
starfar á Húsafelli. Margir fleiri
listamenn koma við sögu. Sagt er
frá eftirtektarverðum einstakling-
um eins og Ólafi Þorvaldssyni í
Herdísarvík, Sigurði Þórólfssyni á
Hvítárbakka og Þórði blinda á Mó-
fellsstöðum.
Fyrir utan Herdísarvík og magn-
aða náttúru Krýsuvíkur er af
mörgu að taka á Reykjanesskaga;
við hugum að landnámi og sjósókn í
Grindavík fyrr á öldum, komum á
Reykjanes þar sem landið er í sköp-
un, heimsækjum séra Hallgrím á
Hvalsnesi og rifjum upp eitt mesta
stórviðri Íslandssögunnar sem
eyddi verzlunarstaðinn Básenda.
Fegurð Heiðmerkur þekkir nú-
tímafólk vel en veit ef til vill minna
um sögu Elliðavatns, bæði jarðar-
innar, þar sem voru stærstu engjar
í landnámi Ingólfs, og þær breyt-
ingar sem orðið hafa á vatninu. Við
lítum á minjar um hið forna Kjal-
arnesþing sunnan við vatnið og
hugum að mannlífi á Kjalarnesi fyrr
og síðar. Að sjálfsögðu er brugðið
ljósi á borgarfjall Reykvíkinga, Esj-
una, svo og búskap fyrr og nú á
Kjalarnesi.
Í Hvalfjarðarbotni er komið við í
kaupstað Ávangurs hins írska og
fylgzt með dramatískum endalokum
Harðar Grímkelssonar og annarra
Hólmverja við Þyrilsnes á 10. öld. Á
Miðsandi og í Hvítanesi eru merkar
herminjar og upp eru rifjuð brosleg
átök herveldanna við álagablett. Við
hittum Sveinbjörn, allsherjargoða á
Draghálsi, lítum á Saurbæjarkirkju
nútímans, og á Leirá er okkur boðið
til stofu hjá Magnúsi Stephensen,
einum voldugasta manni landsins á
18. öld.
Borgarfjörður norðan Skarðs-
heiðar og sunnan Hvítár er að öðru
leyti viðfangsefni bókarinnar; við
sjáum á ljósmyndum frægar veiðiár
renna í glæsilegum sveigum og
fylgjum Hvítá frá upptökum til ósa,
móðurfljóti héraðsins. Brugðið er
upp myndum af frægum og fögrum
veiðistöðum í Grímsá, Reykjadalsá,
Flóku og Hvítá. Litið er inn í bú-
vélasafnið á Hvanneyri; við kynn-
umst sögu höfuðbólsins Hvítárvalla
og skólasetrinu á Hvítárbakka.
Reykholti á dögum Snorra er
helgaður kafli og brugðið ljósi á
sagnameistarann og stórskáldið
heima og heiman; einnig Reykholt
nútímans, nýju kirkjuna og Snorra-
stofu.
Næsti áfangastaður er Húsafell,
fjölsóttur ferðamannastaður þar
sem náttúrufegurð í Borgarfirði
nær hámarki með Eiríksjökul í önd-
vegi. Við hittum frægasta ábúanda
á jörðinni, séra Snorra, sjáum hann
kveða niður sendingar vestan af
Fjörðum og stikla með Húsafells-
helluna kringum kvíarnar. Við hitt-
um Ásgrím og fleiri Húsafellsmál-
ara, en að síðustu liggur leiðin uppá
hálendið með Kristleifi Þorsteins-
syni, sem nú er látinn, en stóð að
búháttabreytingu á þessari frægu
jörð. Upp er rifjað þegar bókarhöf-
undurinn fór sumarið 2001 í
ógleymanlega vélsleðaferð með
honum inn á Langjökul. Slóð bók-
arinnar lýkur þar og á Kaldadal,
þar sem hábunga Geitlandsjökuls
rís yfir farveg Geitár og hvass-
brýndar undirhlíðar.
Margar ólíkar ásýndir Kleifarvatns
Við Kleifarvatn væri víða vel þeg-
ið að geta lagt bíl án þess að hann
sé fyrir, en það er hér eins og víð-
ast hvar, að vegagerðarmenn hugsa
lítið fyrir slíku. Þó ber þess að geta
með þakklæti að bílastæði er uppi á
Syðristapa, enda er þar einn feg-
ursti staðurinn við Kleifarvatn og
raunar í öllu nágrenni Krýsuvíkur.
Frábært útsýni gefst af Syðristapa
norður yfir vatnið þar sem Innri-
stapi, merktur á skilti sem Stef-
ánshöfði, skagar fram og til suð-
vesturs þar sem Lambhagatangi rís
uppúr vatninu eins og klettótt eyja,
en tengist ströndinni með mjóu eiði.
Myndrænt er þegar kvöldskugg-
inn er fallinn á Sveifluháls; ekki
gára á vatninu, en kvöldsólin gyllir
Vatnshlíðina að austanverðu. Ein-
hversstaðar þar er Gullbringa sem
sýslan er nefnd eftir; menn eru þó
ekki sammála um staðinn.
Syðristapi er einskonar safn af
þeim tilbrigðum móbergs sem til
getur orðið þar sem eldgos kemst í
snertingu við vatn, eða gýs undir
jökli. Þessi tilbrigði hafa veðrazt og
sumstaðar standa náttúrugerðir
skúlptúrar sem eru misfagrir eftir
birtu en oftast mikið augnayndi.
Fegurðin við Kleifarvatn á sér
margar ásýndir eftir birtu og árs-
tíðum; hún er dularfull í þoku, hríf-
andi á björtum vetrardegi og sú
nekt sem einkennir þetta umhverfi
er áhrifamikil á öllum árstímum.
Ástæða er til að benda á að mó-
bergsfjöll eins og Sveifluháls eru
séríslenzkt fyrirbæri.
Framtíðarland með firn af orku
Um Móhálsadal liggur vegur;
beygt er útaf Krýsuvíkurvegi suður
við Vatnsskarð og liggur vegurinn
vestan við Sveifluháls og framhjá
Hrútagjá, en síðan yfir slétt hraun
að Lækjarvöllum, Djúpavatni og
áfram suðvestur að Vigdísarvöllum.
Á Ísólfsskálaveg er komið hjá Lats-
fjalli og hægt að loka áhugaverðum
hring með því að koma Krýsuvík-
urleiðina framhjá Kleifarvatni til
baka.
Í Móhálsadal eru víða eldstöðvar
og þar voru upptök Krýsuvíkurelda
á 12. öldinni. Dalurinn nær yfir
mikið flæmi að Vesturhálsi og hefur
einhverntíma orðið í honum stöðu-
vatn af bráðnu hrauni, sem síðar
hefur fundið sér útrás. Þessvegna
er dalurinn flatur í botninn; þar rík-
ir grámosinn einn og fé Krýsuvík-
Bókarkafli – Gísli Sigurðsson hefur ljósmyndað landið frá Reykjanesi upp í Borgarfjörð og í bókinni Seiður lands og sagna eru hátt í 400 myndir. Bók-
artextinn fjallar hins vegar að mestu leyti um merkilegt fólk, sem búið hefur á þessu svæði suðvestanlands allt frá landnámi.
Fegurð lands og fótspor kynslóða
Hvalfjörður og Skarðsheiði. Fegurð Skarðsheiðar nýtur sín bezt í heild frá þjóðveginum í Hvalfirði. Þaðan ber Skarðsheiði yfir Hvalfjarðarströnd. Vestast í þessum fjallaklasa ber Skarðshyrnu hæst.
Upp af Seltúni í Krýsuvík er hverasvæði, sérkennilega litfagurt og minnir á brennistein sem tekinn var þar og víðar í Krýsuvíkurlandi og notaður til púðurgerðar.