Morgunblaðið - 21.11.2004, Side 24

24 SUNNUDAGUR 21. NÓVEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
K
atla hefur gosið
um tuttugu sinn-
um frá því að
land byggðist og
margra gosa
hennar er getið í
heimildum fyrri
alda. Nálægð
Kötlu við byggð og eyðingarmáttur
eldgosanna, bæði vegna jök-
ulhlaupa og gjóskuregns, hefur
valdið því að mörgum hefur staðið
stuggur af eldstöðinni. Sigurður
Þórarinsson ritaði annál Kötlugosa
í Árbók Ferðafélags Íslands frá
1975. Byggði hann grein sína m.a.
á annálum, eldfjallariti Þorvaldar
Thoroddsens og riti Markúsar
Loftssonar um jarðelda á Íslandi.
Nýjar rannsóknir hafa aukið
þekkingu á gossögu Kötlu. Guðrún
Larsen jarðfræðingur hefur skoðað
gjóskulög á Kötlusvæðinu og tengt
við frásagnir af gosunum. Nokkur
gos hafa bæst við en önnur fallið
burt af skrá um Kötlugos. Andrew
Dugmore við háskólann í Edinborg
hefur tímasett jökulhlaup undan
Sólheimajökli og fleiri hafa lagt
hönd á plóg. Guðrúnu Þ. Larsen,
jarðfræðingi hjá Raunvís-
indastofnun Háskóla Íslands, eru
færðar bestu þakkir fyrir yfirlestur
og lagfæringar á þessum annál en
hún las hann yfir og lagfærði.
Lok 9. eða byrjun
10. aldar
Engar heimildir eru um þetta
gos, en gjóskulag sem rakið er til
þess hefur fundist.
Um 920
Engar sögulegar heimildir eru
um þetta gos, en gjóskulagið frá
því hefur fundist, meðal annars í
Reykjavík og nágrenni.
Öndverð 10. öld
Gjóskulagarannsóknir benda til
þess að jökulhlaup hafi komið und-
an Sólheimajökli á 10. öld. Vatna-
gangurinn sem sagt er frá í Land-
námabók, þar sem greinir frá
deilum landnámsmannanna Þrasa í
Eystri-Skógum og Loðmundar í
Loðmundarhvammi (Sólheimum),
gæti tengst þeim atburði. Sagt er
að þeir hafi beitt fjölkynngi til að
veita vatnahlaupi hvor frá sér til
hins. „Í þeim vatnagangi varð Sól-
heimasandur,“ skrifar Haukur lög-
maður. Þykku vikurdyngjurnar á
Skógasandi eru þó eldri en land-
nám norrænna manna á Íslandi.
Um 934—942
Í Landnámabók er sagt frá
Hrafni hafnarlykli, sem nam land
milli Hólmsár og Eyjarár og bjó í
Dynskógum, en hann „vissi fyrir
eldsuppkomu og færði bú sitt í
Lágey“. Eins greinir frá Molda-
Gnúp, sem nam allt Álftaver og
seldi mörgum af landnámi sínu.
„Gerðist þar fjölbyggt, áður jarð-
eldur rann þar ofan, en þá flýðu
þeir vestur til Höfðabrekku.“ Þor-
valdur Thoroddsen taldi hraunið
hafa runnið úr Eldgjá og rann-
sóknir Guðrúnar Larsen á gjósku-
lögum undir og ofan á hrauninu
hafa staðfest að það rann á 10. öld.
Eitt stærsta gjóskulag sem fallið
hefur á Íslandi á sögulegum tíma
varð til í gosinu á Eldgjárgos-
sprungunni, sem nær frá Kötlu-
öskjunni um Eldgjá norður undir
Vatnajökul, um 75 km leið. Gjóska
sem féll á landi var um 4,5 rúm-
kílómetrar nýfallin. Í ískjarna frá
Grænlandi hafa fundist gjóskukorn
með samsetningu Eldgjárgjósku í
árlagi frá tímabilinu 934–942.
Um árið 1000
Séra Jón Steingrímsson skrifaði
að hann hefði séð getið Kötlugoss
árið 1000 í annál séra Þorleifs
Árnasonar á Kálfafelli, sá annáll
var frá 17. eða 18. öld en er nú
glataður. Til er jarðteiknasaga af
Þangbrandi kristniboða þess efnis
að hann hafi týnt hesti sínum í jörð
niður á leiðinni vestur Mýrdals-
sand, en bjargast sjálfur. Sigurður
Nordal skýrði söguna svo að hest-
urinn hefði horfið í jakaker eftir
jökulhlaup. Sé sú skýring rétt hef-
ur Katla gosið skömmu fyrir árið
1000.
Sigurður Þórarinsson taldi að
gjóskulag, sem barst til norðurs frá
Kötlu, hefði fallið á tímabilinu 950–
1050 og gæti tilheyrt Kötlugosi frá
því um 1000. Nú hefur komið í ljós
að þessi gjóska er hluti af gjósku-
laginu frá Eldgjárgosinu sem sagt
er frá hér á undan. Þetta útilokar
ekki Kötlugos á árinu 1000, en eng-
in ummerki eru þekkt.
Sigurður Þórarinsson mun hafa
bent á að sú stórkostlega lýsing
sem felst í orðum Völuspár „Sól tér
sortna / sekkur fold í mar“ geti átt
við Kötlugos.
1179 eða nokkru fyrr
Höfðahlaup, árið 1179, mun vera
fyrsta Kötluhlaupið sem þekkt er
með fullri vissu. Í sögu Þorláks
biskups Þórhallssonar hinni yngri
er fyrst getið hlaups á Mýrdals-
sandi og er það fyrsta ritaða sam-
tímaheimild um gos í Kötlu. Segir
þar frá er biskup kom til fundar
við Jón Loftsson á Höfðabrekku.
Greindi þá á um málefni kirkjunnar
vegna þess að Höfðahlaup hafði
tekið marga bæi, þar af tvær jarðir
sem kirkjur voru á. Tíundin varð
því minni og færri hús til helgiat-
hafna. Sigurður segir lýsinguna
benda til þess að aðalhlaupið hafi
farið suður vestursandinn og þetta
líklega fyrsta stórhlaupið sem fór
þar yfir eftir að þar kom byggð.
Í bók Herberts kapelláns í Clair-
vaux um furður, sem skrifuð var
1178–80 mun vera kafli sem gæti
fjallað um þetta hlaup. Frásögn
Herberts er líklega eftir Eskil erki-
biskupi í Lundi, sem dvaldi í Clair-
vaux þegar Herbert skrifaði bók-
ina. Þótt lýsingarnar á náttúru-
hamförum hér á landi séu æði
ýktar telur Sigurður Þórarinsson
líklegt að þær geti vel átt við
Kötluhlaup sem líklega hefur fyllt
að nokkru hinn forna Kerlingar-
fjörð og höfnina sem þar var í vari
við Hjörleifshöfða.
1245
Sex gamlir annálar, sem allir
virðast byggjast á sömu heimild,
segja frá eldi í Sólheimajökli þetta
ár.
1262
Í fjórum gömlum annálum er
sagt frá eldi í Sólheimajökli og
fylgdi því svo mikið myrkur „svo að
fal sól“. Sigurður Þórarinsson segir
að þótt gos þessi séu sögð í Sól-
heimajökli geti þau allt eins hafa
verið venjuleg Kötlugos. Gjósku-
lagarannsóknir hafa síðan staðfest
að bæði gosin á 13. öld hafi verið í
Mýrdalsjökli.
1311
Gottskálksannáll greinir frá því
að „aðra drottins nótt hina næstu
eftir rigndi sandi og ösku víða á Ís-
landi“. Sigurður Þórarinsson segir
þetta hafa verið aðfaranótt 18. jan-
úar. Yngri heimildir telja að þetta
gos hafi orðið um leið og mikið
hlaup sem nefnt var Sturluhlaup.
Samkvæmt munnmælasögum mun
hlaupið hafa valdið mestum usla á
austanverðum sandinum. Gamlar
sagnir eru um að upp af Kúða-
fljótsósi hafi verið fjörður, Kúða-
fjörður, allt upp í Hestlandshólma.
Katla á að hafa borið í hann sand í
Sturluhlaupi. Sæmundur Hólm
skrifar í lýsingu sinni á Skaftafells-
sýslu 1776 að Kúðafjörður hafi ver-
ið fallegur með skóg á báðar hliðar
að norðan og hæðum langt fram-
eftir, en slétt graslönd að sjó.
Sturluhlaup mun hafa eyðilagt
Lágeyjarhverfi á Mýrdalssandi og
lögðust af bæirnir Dýralækir, Holt,
Lágey og Lambey.
Síðari rannsóknir benda til að
gosið 1311 hafi ekki verið Kötlugos,
því gjóskulagið, sem talið var úr
þessu gosi, reyndist vera eldra en
frá 1300. Munnmælasögurnar um
Sturluhlaup gætu verið minni um
önnur Kötluhlaup, eldri eða yngri,
og breyttar aðstæður á Mýrdals-
sandi af þeirra völdum.
Um 1357
Eftir að tekist hafði að rekja
Kötlugosið 1918 séð frá Ægissíðu í Djúpárhreppi. Myndina málaði Páll Jónsson bóndi á Stóruvöllum í Landsveit og gaf út
á póstkorti. Þrátt fyrir mörg Kötlugos í aldanna rás reyndist ekki unnt að finna myndir af gosum Kötlu fyrir 1918.
Kötlugosið 1918 séð frá Vestmannaeyjum að nóttu til. Bjarnarey í forgrunni hægra megin. Myndina gerði Engilbert Gísla-
son listmálari í Vestmannaeyjum og var hún gefin út á póstkorti af Helga Árnasyni.







 



 

 


 

 
  
 
 


   
 
!  
#







 "
! 

$" !%

   "
%&& 
    
 '() *() +)() ++() +,() +-() +.() +(() +/() +0() +'() +*() ,)()

 
 
 
 
 
 
 
 


 
 
  1& &2& 
"& 2&!


3! 
&   

 & 
"&

 
  
 

 
  

 
 
Annáll Kötlugosa
Katla hefur gosið að jafnaði
tvisvar á öld frá því land
byggðist. Nýjar rann-
sóknaniðurstöður benda til
þess að stórum gosum fylgi
löng goshlé og því er líklegt
að óvenjulangt yfirstand-
andi hlé stafi af því hve
gosið 1918 var mikið.
Guðni Einarsson kynnti sér
annál Kötlugosa á sögu-
legum tíma.