Fréttablaðið - 18.11.2007, Blaðsíða 28

MENNING 6
á er úti þessi orrahríð og unnið og
glatað þetta stríð“ [Makbeð e.
Shakespeare, þýð. Matthíasar
Jochumssonar] – það er að segja
Hogwart-orrustan – og öll leyndar-
málin hafa verið dregin upp úr
flokkunarhattinum. Þeir sem veðjuðu
á að Harry myndi deyja töpuðu
peningunum sínum; drengurinn sem lifði
reyndist standa undir nafni. Og ef þér finnst
að sögulokunum hafi verið ljóstrað upp nú um síðir,
þá hefurðu aldrei verið mikill Harry Potter-aðdáandi
yfirhöfuð. Hneykslunin sem fyrstu dómarnir vöktu
(Mary Carole McCauley í The Baltimore Sun, Mich-
iko Kakutani í New York Times) hefur rénað … enda
þótt lengi eimi eftir af súra bragðinu í munni margra
aðdáenda.
Það eimir líka eftir af því hjá mér, enda þótt það
komi alls ekkert við þeirri í hæsta máta kjánalegu
hugmynd að endinum hafi verið ljóstrað upp, né sið-
ferðinu á bak við þá ákvörðun að þjófstarta útgáfu
bókarinnar. Heiðursmannaheitið um forútgáfuna var,
þegar upp var staðið, ekki annað en uppfinning útgef-
endanna, Bloomsbury og Scholastic, en ekki – að því
er ég best veit – fengið úr ensku mannréttindaskránni
eða stjórnarskrá Bandaríkjanna. Þaðan af síður hafa
tilfinningaþrungin mótmæli Jo Rowling („Ég er gjör-
samlega forviða á því að sum bandarísku dagblað-
anna hafi ákveðið að birta … dóma um bókina án
nokkurs einasta tillits til óska milljóna lesenda, ekki
síst barna …“) mikil áhrif á mig. Þessar bækur hættu
að vera sérstaklega ætlaðar börnum þegar bálkurinn
var hálfnaður; frá því Rowling skrifaði Harry Potter
og eldbikarinn var hún að skrifa fyrir alla, og vissi
það.
Skýrasta merkið um það hversu mjög við hæfi full-
orðinna bækurnar voru orðnar undir lokin má sjá –
og það afbragðsvel – í Dauðadjásnunum, þegar frú
Weasley sér hina illa þokkuðu Bellatrix Lestrange
reyna að gera út af við Ginny með drápsbölvun.
„EKKI DÓTTIR MÍN, TÆFAN ÞÍN!“ æpir hún. Þetta
er einhver mest sláandi tæfa í sagnaskáldskap
undanfarinna ára; þar sem það er nánast ekkert um
bölv eða blótsyrði í Harry Potter-bókunum hittir
þetta naglann á höfuðið af nánast banvænum krafti.
Það er algjörlega rétt í samhenginu – raunar fullkomið
– en það er líka dæmigert viðbragð fullorðinnar
manneskju við því þegar barn er í háska.
Vandamálið við dómana sem birtust fyrirfram – og
þá sem fylgdu í kjölfarið fyrstu dagana eftir að bókin
kom út – er hið sama og hefur elt stórvirki Rowling á
röndum frá því fjórða bókin (Eldbikarinn) kom út,
eftir að sagnabálkurinn hafði lagt undir sig heiminn.
Vegna ofurleyndarinnar í kringum bækurnar hafa
allir dómar frá því árið 2000 eða þar um bil verið
hræsnismjálm. Sjálfir ritdómararnir voru oft frá-
bærir – frú Katukani er ekki beinlínis neinn vesalingur
– en vinsældir bókanna hafa oft lagt jafnvel hin bestu
áform bestu gagnrýnenda í rúst. Í flýtinum við að
ryðja úr sér dálksentimetrum, og halda þannig sinni
góðu stöðu sem meðlimir í Hvað-er-í-gangi-núna-
söfnuðinum, hafa afar fáir af ritdómurum Potters
sagt nokkuð minnisvert. Í megninu af þessari hrað-
soðnu gagnrýnisvellu er einungis litið á Harry – svo
ekki sé minnst á vini hans og ævintýri hans – á tvo
vegu: félagsfræðilega („Harry Potter: Blessun eða
barnasjúkdómur?“) eða efnahagslega („Harry Potter
og afsláttarklefinn“). Ritdómararnir líta til mála-
mynda á hluti eins og söguþráð og stíl, en gera ekki
mikið meira … hvernig ættu þeir líka að fara að því?
Þegar maður hefur aðeins fjóra daga til að lesa 750
blaðsíðna bók, skrifa svo 1.100 orða ritdóm um hana,
hversu mikinn tíma hefur maður þá til að njóta
bókarinnar? Til að hugsa um bókina? Jo Rowling setti
fram dýrindis sjö rétta máltíð, sem var vandlega
undirbúin, frábærlega matreidd og borin fram af
alúð og umhyggju. Krakkarnir og þeir fullorðnu sem
tóku ástfóstri við sagnabálkinn (þar á meðal ég) nutu
hverrar munnfylli, allt frá lystaukanum (Visku-
steininum) til eftirréttarins (hins glæsilega eftirmála
Dauðadjásnanna). Flestir ritdómaranna gleyptu þetta
hins vegar allt í sig í hvelli og af skyldurækni seldu
þeir því svo hálfmeltu upp, á menningarmálasíðurnar
í blöðunum sínum.
Og vegna þessa hafa afar fáir hinna viðteknu
penna, frá Salon og til New York Times, staldrað við
til að íhuga hvað Rowling hefur gert, hvaðan það er
sprottið, eða hvaða merkingu það kann að hafa fyrir
komandi tíma. Bloggararnir, flestir hverjir, hafa ekki
staðið sig mikið betur. Þeir virðast hafa áhuga á því
hver lifir, hver deyr, og hver kjaftar frá. Þar fyrir
utan eru skrif þeirra nánast eintómt húmbúkk.
Hvað gerðist eiginlega? Hvaðan kom þetta Galdra-
málaráðuneyti?
Það má raunar sjá vísbendingu. Meðan fræðimenn
og monthanar sem gagnrýndu skólakerfið hörmuðu
sem sárast að það væri úti um lestur og krakkar
hefðu ekki áhuga á neinu nema tölvuleikjum, iPod-
um, söngmærinni Avril Lavigne, og sjónvarps sápunni
High School Musical, sneru krakkarnir, sem þeir
höfðu áhyggjur af, sér svo lítið bar á að skáldsögum
Roberts Lawrence Stine. Í menntaskóla var þessi
náungi þekktur sem „Bob káti“, en hann átti eftir að
fá annað gælunafn síðar í lífinu, og var þá kallaður –
uhumm – „Stephen King barnabókmenntanna“. Hann
skrifaði sína fyrstu unglingahryllingssögu (Blind
Date) árið 1986, mörgum árum áður en Potter-æðið
kom upp … en það leið ekki á löngu uns maður gat
ekki litið á metsölulistann í USA Today öðruvísi en að
sjá þrem eða fjórum pappírskiljum eftir hann bregða
fyrir á listanum yfir 50 vinsælustu bækurnar.
Þessar bækur fengu nánast enga athygli gagnrýn-
enda – það best ég veit. Michiko Kakutani gagnrýndi
aldrei Who Killed the Homecoming Queen? – en
krakkarnir veittu þeim heilmikla athygli, og R.L.
Stine naut gríðarlegra vinsælda hjá þeim, að hluta til
vegna internetsins sem var þá nýtilkomið, og varð
jafnvel sá barnabókahöfundur sem seldi flestar
bækur á tuttugustu öldinni. Eins og Rowling var hann
á mála hjá Scholastic-bókaútgáfunni og í mínum huga
er enginn vafi á því að velgengni Stines var ein af
ástæðunum fyrir því að Scholastic hætti yfirhöfuð á
að gefa út ungan og óþekktan breskan höfund. Hann
er að miklu leyti óþekktur og hefur ekki verið getið
að verðleikum … en auðvitað fékk Jóhannes skírari
heldur aldrei jafn mikla athygli og Jesús.
Rowling hefur gengið langtum betur, bæði hvað
snertir gagnrýni og tekjur, vegna þess að Potter-bæk-
urnar uxu eftir því sem þeim fjölgaði. Ég held að það
sé þeirra stóri leyndardómur (og fer svo sem ekki
leynt; ef þið viljið átta ykkur á þessu í sjón, kaupið þá
miða á Fönixregluna og sjáið hinn fyrrverandi litla
sæta Ron Weasley gnæfa yfir Harry og Hermione).
Krakkarnir í bókum R.L. Stine eru krakkar að eilífu,
og krakkarnir sem höfðu gaman af ævintýrum þeirra
uxu upp úr þeim, jafn óhjákvæmilega og þeir uxu
upp úr Nike-skónum sínum. Krakkarnir hennar Jo
Rowling uxu úr grasi … og lesendurnir uxu úr grasi
með þeim.
Þetta hefði ekki skipt svo miklu máli ef hún hefði
verið ömurlegur rithöfundur, en það var hún ekki –
hún var og er ótrúlega hæfileikaríkur skáldsagna-
höfundur. Sumir bloggarar og helstu fjölmiðlar hafa
látið þess getið að metnaður Rowling hafi verið í takt
við sívaxandi vinsældir bóka hennar, en þeim hefur í
flestum tilvikum yfirsést sú staðreynd að hæfileikar
hennar uxu líka. Hæfileikar standa aldrei í stað, þeir
eru ýmist í vexti eða deyjandi, og í stuttu máli má
segja þetta um Rowling: Hún var mun betri en R.L.
Stine (nógu góður en innantómur rithöfundur) þegar
hún hóf feril sinn, en um það leyti sem hún skrifaði
lokalínuna í Dauðadjásnunum („Allt var eins og það
átti að vera.“) var hún orðin einn af betri stílistunum
í heimalandi sínu – ekki eins góð og Ian McEwan eða
Ruth Rendell (að minnsta kosti ekki enn), en hún
stendur Beryl Bainbridge og Martin Amis langtum
framar.
Og svo voru auðvitað galdrarnir. Þeir eru það sem
börnin vilja fremur en nokkuð annað; það eru þeir
sem þau sárþarfnast. Þessi þrá á sér rætur í fortíð-
inni, í ævintýrum Grimmsbræðra og Hans Christians
Andersen, og í gömlu góðu Lísu á hælunum á kanín-
uskömminni. Krakkar eru alltaf að leita að Galdra-
málaráðuneytinu, og yfirleitt finna þeir það.
Dag nokkurn í Bangor, þar sem ég bý, var ég á
gangi eftir aðalgötunni og tók eftir þriggja ára strák;
hann var krímugur í framan og hruflaður á hnjánum,
og feiknalega einbeittur á svipinn. Hann sat í drull-
unni í ræsinu milli gangstéttarinnar og götunnar.
Hann var með kvist í hendi og potaði með honum í
drulluna. „Niður með þig!“ æpti hann. „Niður með
þig, helvítið þitt! Þú mátt ekki koma út fyrr en ég
segi töfraorðið! Þú mátt ekki koma út fyrr en ég
segi!“
Slangur af fólki gekk hjá án þess að veita drengnum
sérstaka athygli (ef nokkra). Ég hægði hins vegar á
mér og fylgdist með honum um stund – sennilega af
því að ég hef eytt svo miklum tíma í að segja ýmsum
hlutum í huga sjálfs mín að bæla sig niður og ekki
láta á sér kræla fyrr en ég segi til. Ég var heillaður af
áreynslulausum þykjustuleik drengsins (alltaf viss
um að þetta væri í þykjustunni, he-he-he). Og mér
flaug ýmislegt í hug. Eitt var að ef þetta væri
fullorðinn maður, hefði lögreglan tekið hann og ann-
aðhvort sett hann í steininn svo rynni af honum eða
sent hann í geðrannsókn í Draumahöllinni okkar.
Annað var að krakkar sem sýna geðklofatilhneiging-
ar þykja blátt áfram sjálfsagðir í flestum samfélög-
um. Við skiljum það öll að krakkar eru klikkaðir uns
þeir ná átta ára aldri eða svo, og við gefum stórkost-
legum og alfrjálsum hugum þeirra lausan tauminn að
vissu marki.
Þetta gerðist í kringum 1982, þegar ég var að búa
mig undir að skrifa langa sögu um börn og skrímsli
(It), og hafði heilmikil áhrif á vangaveltur mínar um
þessa skáldsögu. Jafnvel núna, mörgum árum síðar,
verður mér hugsað til þessa drengs – litla galdra-
málaráðherrans sem notaði greinarstúf í stað
Nú þegar írafárinu í kringum Harry Potter og dauðadjásnina er að mestu lokið í Bretlandi og Banda-
ríkjunum veltir Stephen King því fyrir sér hvers vegna enginn gagnrýnandi mat bókina að verð-
leikum og hvort krakkar (og fullorðna fólkið þeirra) lesi einhvern tíma með sama hætti og áður.
GALDRAMÁLARÁÐUNEYTI
J.K. Rowling
Í sumar birt-
ist víða grein
Stephens King um
viðtökur bókanna
um Harry Potter.
Með góðfúslegu
leyfi: J.K. Row-
ling´s Ministry of
Magic. Allur réttur
áskilinn XX Step-
hen King 2007. Í
samráði við Licht
& Burr, fyrir hönd
Stephen King og
Ralph M. Vicin-
anza Ltd.