Fréttablaðið - 18.11.2007, Blaðsíða 30

MENNING 8
Borgarfjörðurinn er
að margra mati
fegursta sveit Íslands.
Um það má sjálfsagt
deila og eins um það
hvort þar skorti þjóð-
sögur. Tryggðatröll
eftir Steinar Berg er
splunkuný þjóðsaga.
Það verður að teljast
ákveðið hetjuverk að
leggjast í það að skrifa
nýja íslenska þjóð-
sögu. Það er því ekki
að undra að Steinar
Berg velur Brian
Pilkington með sér
sem myndskreyti.
Þann myndskreyti
sem nánast hefur
fengið einkaleyfi á
tröllateikningum, svo
vinsæll hefur hann
verið sem teiknari
þessara merku vera.
Tryggðatröll er ást-
arsaga þar sem
blandast saman mann-
heimar og tröllaheim-
ar með ýmsum hætti.
Lesandinn fylgist með
þrem ættliðum Borg-
firðinga og samskipt-
um þeirra hvert við
annað og við vættina í
umhverfinu. Málfar
sögunnar er allt í anda
þjóðsagna, sagan sögð
í þátíð og af alvitrum
höfundi og textinn
greinilegt bókmál.
Höfundur er vel
kunnur á slóðum sög-
unnar og leitast við að
skapa þjóðsagna-
kennda sögu um staði
og fyrirbæri í náttúr-
unni. Sögunni til
stuðnings notar
Steinar ekki aðeins
teikningar Brians
heldur einnig ljós-
myndir Jóhanns Páls
Valdimarssonar af
stöðunum sem nefnd-
ir eru. Ljósmyndun-
um fylgir myndatexti,
með fræðslukorni um
viðkomandi kennileiti.
Þáttur ljósmyndanna
og myndatextans er
ákaflega lítill og hefði
þurft að vera meiri til
þess að njóta sín. Í
raun er um neðan-
málsgreinar að ræða
sem ekki er ætlað að
trufla gang sögunnar
heldur aðeins auka
vægi fræðslunnar.
Ljósmyndirnar og
teikningarnar eru
mjög vel valdar saman
og litur þeirra og ljós
vinnur vel saman.
Myndir Brians hafa
hins vegar ekki
ákveðna umgjörð eða
ramma heldur flæða
jafnvel milli blaðsíða,
þess vegna verða
skýrt afmarkaðar ljós-
myndir sérkennilegar
í samhenginu. Það
krefst ákveðinnar ein-
beitingar hugans að
átta sig á því að Húsa-
fell er ekki pínulítil
þúfa tekin út úr teikn-
ingu heldur ljósmynd
af raunverulegu og
myndarlegu fjalli.
Sagan sjálf er nátt-
úrurík ástarsaga og
ekki alveg gott að
segja hvaða lesenda-
hópi hún er ætluð.
Miðað við brot og útlit
bókarinnar eru það
heldur yngri börn sem
hugsuð eru sem les-
endahópur en þegar
litið er á söguþráðinn
og lengd texta á hverri
síðu þarf þolinmóðari
lesendur eða áheyr-
endur en þá allra
yngstu. JPV útgáfa
hefur greinilega
trölla trú á sögum sem
þessari fyrir erlenda
gesti, því bókin kemur
út samhliða á ensku
og íslensku. Hér er á
ferðinni saga þar sem
þjóðtrúin og kenni-
leiti á svæðinu skipa
stórt hlutverk.
Hildur Heimisdóttir
Ný saga af tröllum
Jónína Leósdóttir er
höfundur bókarinnar
Kossar og ólífur. Hún
er ekki alls ókunnug
heimi unglingabók-
anna því þetta er í
annað sinn sem hún
sendir frá sér bók ætl-
aða unglingum. Bókin
Sundur og saman kom
út árið 1993 og því má
með sanni segja að
nýr hópur unglinga fái
nú nýja bók í hendur.
Kossar og ólífur er
ferða- og þroskasaga.
Aðalsöguhetjan, Anna,
fær tækifæri til þess
að dvelja sumarlangt í
Brighton og vinna þar
á gististað sem frænka
hennar rekur. Leiðinni
til Brighton og
umhverfi og aðstæð-
um þar er ákaflega
vel lýst í sög-
unni. Svo vel
að lesandan-
um finnst
hann nánast
hafa verið
þar. Þess
vegna er
ekki úr vegi
að fletta upp
á Google
Earth á stað-
arheitum
sem nefnd eru í sög-
unni og líta þar á fjöl-
margar ljósmyndir
sem fólk úti í heimi
hefur sett á netið af
þeim stöðum sem
nefndir eru í sögunni.
Um leið og lesand-
inn ferðast með Önnu
til Brighton og svo
aftur áleiðis heim til
Íslands ferðast hann
með henni gegnum
tímabil breytinga og
þroska. Það er alltaf
vandaverk að fjalla
um áhyggjur unglinga
án þess að umfjöllun-
in verði hjákátleg eða
predikandi. Það er
auðséð að markmið
Jónínu er að reyna að
svara spurningunni:
hvernig veit maður
kynhneigð sína? Þetta
reynir hún þó
að gera án
þess að það
verði áber-
andi. Hún
dregur ekki
fram þá klípu
og spurningar
sem einstakl-
ingur sem
horfist í augu
við samkyn-
hneigð sína
stendur frammi fyrir
heldur leggur áherslu
á skrefin á undan,
hvaðan vitneskjan
kemur og meðvitund-
in um sjálfan sig.
Jónína leggur
áherslu á að forðast
staðalímyndir og klis-
jukenndar lýsingar á
samkynhneigðu fólki,
það er lofsvert. Anna
kynnist í Brighton
öðruvísi vandamálum
en unglingar glíma
almennt við á Íslandi
og minnir lesandann á
að lífið er líklega
hvergi dans á rósum,
heldur ekki í útlönd-
um. Í lok bókarinnar er
svo mörgum spurning-
um ósvarað að það
kæmi ekki á óvart að
önnur bók um Önnu og
þroskasögu hennar liti
dagsins ljós.
Hildur Heimisdóttir
Sumar í Brighton
TRYGGÐATRÖLL
Steinar Berg - Brian Pilkington
KOSSAR OG ÓLÍFUR
Jónína Leósdóttir
töfrasprota – með hlýhug, og vona að hann
hafi ekki álitið sig of gamlan fyrir Harry Pot-
ter þegar bækurnar hófu að koma út. Hann
kann að hafa gert það; sorglegt sem það væri,
en eitt er það sem J.R.R. Tolkien viðurkennir,
en Rowling gerir ekki, og það er að stundum
– eiginlega oft – hverfa galdrarnir.
Það voru börnin sem Rowling – líkt og
fyrirrennari hennar í Ógnarstræti, en með
talsvert meiri færni – heillaði fyrst, og sann-
aði með því óumdeilanlega með krafti billjón
bóka að enn eru krakkar alveg til í að leggja
til hliðar iPodana og leikjatölvurnar og líta í
bók … ef galdurinn er til staðar. Að lestur sé
í sjálfu sér galdur hef ég aldrei efast um. Ég
gæfi mikið fyrir að vita hversu margir ungl-
ingar (og krakkar) skildu eftir þessi skilaboð
dagana eftir að síðasta bókin kom út: EKKI
HRINGJA Í MIG Í DAG, ÉG ER AÐ LESA.
Eitthvað svipað átti sennilega við um
Gæsahúðarbækurnar eftir Stine, en ólíkt
honum laðaði Rowling fullorðna lesendur að
bókum sínum, og stækkaði þannig lesenda-
hópinn til muna. Þetta er þó tæpast einstakt,
enda þótt dæmi um þetta séu flest hver frá
Bretlandi (það má þó ekki gleyma Stikils-
berja-Finni, framhaldinu af Tuma Sawyer).
Lísa í Undralandi á upphaf sitt í sögu sem
Charles Dodgson (öðru nafni Lewis Carroll)
sagði Alice Liddell þegar hún var tíu ára; nú
er hún kennd í bókmenntafræðikúrsum í
háskólum. Og Watership Down, útgáfa
Richards Adams af Ódysseifskviðu (þar sem
kanínur koma í stað manna), var í fyrstu
saga sem höfundurinn sagði til að skemmta
ungum dætrum sínum, Juliet og Rosamond,
í langri ökuferð. Þegar hún kom út á bók var
hún hins vegar markaðssett sem „fantasía
fyrir fullorðna“ og varð metsölubók um víða
veröld.
Kannski er það breski prósinn. Það er
örðugt að standast dáleiðslumátt þessara
yfirveguðu og skynsamlegu radda, sérstak-
lega þegar þær víkja að þykjustunni. Rowling
hefur alla tíð tilheyrt þessari hreinskiptnu
sagnahefð (Pétur Pan, sem upphaflega var
leikrit eftir Skotann J.M. Barrie, er annað
dæmi). Hún missir aldrei sjónar á rauða
þræðinum – sem er máttur ástarinnar til að
breyta ringluðum, oft hræddum, krökkum í
heiðarlegt og ábyrgt fullorðið fólk – en skrif
hennar snúast fyrst og síðast um söguna.
Hún er fremur tær en skær, en það er í góðu
lagi; þegar hún lætur í ljósi sterkar tilfinn-
ingar hefur hún stjórn á þeim án þess að
afneita sannleiksgildi þeirra eða krafti. Besta
dæmið um þetta í Dauðadjásnunum má sjá
snemma í bókinni, þar sem Harry minnist
bernskuára sinna í húsi Dursley-fjölskyld-
unnar. „Því fylgdi undarleg tómleikatilfinn-
ing að minnast þessara stunda,“ skrifar Row-
ling. „Ekki ósvipað því að minnast látins
bróður.“ Hér höfum við einlægni, nostalgíu;
ekki væmni. Þetta er lítið dæmi um þann stíl
sem gerði Jo Rowling mögulegt að brúa kyn-
slóðabilið án þess að hafa allt of mikið fyrir
því eða glata þeirri glaðværu reisn sem er
meðal þess sem gerir bókaflokkinn svo
heillandi.
Sögupersónur hennar eru líflegar og
dregnar skýrum dráttum, framvindan er
óaðfinnanleg, og enda þótt þráðurinn slitni á
stöku stað er samhengi sögunnar nánast að
segja fullkomið frá upphafi til enda þessara
rúmlega 4.000 blaðsíðna.
Og hún hefur hinn kaldhæðna breska
húmor fyllilega á valdi sínu, eins og þegar
Ron er að reyna að finna þáttinn Potter-
vaktina í útvarpinu sínu og rekst á brot úr
popplagi sem heitir „Seiðpottur af sjóðheitri
ást“. Það hlýtur að hafa verið einhver
nornarleg Donna Summer sem söng það.
Einnig birtist þarna ýkt afbökun á gulu
pressunni í Bretlandi – sem ég er viss um að
Rowling veit heilmargt um – í mynd Ritu
Skeeter, sem er kannski besta nafn á skáld-
sagnapersónu allt frá dögum Jonathans
Swift. Þegar Elphias Doge, hinn fullkomni
göldrum slungni enski séntilmaður, kallar
Ritu „afskiptasama herfu“, langaði mig til
að standa upp og klappa. Kyngið þessu,
slúðurpennar! Það er mikið kjöt á beinunum
í þessum bókum – góður skáldskapur, ein-
læg tilfinning, falleg en ósveigjanleg sýn á
mannlegt eðli … og beinharðan veruleikann:
EKKI DÓTTIR MÍN, TÆFAN ÞÍN! Það að
Harry skyldi höfða til fullorðinna jafnt sem
barna kom mér aldrei á óvart.
Eru bækurnar fullkomnar? Reyndar ekki.
Sumir hlutar eru of langir. Í Dauðadjásnunum
er til að mynda gert ferlega mikið af því að
þvælast um og tjalda; maður fær á tilfinn-
inguna að Rowling sé að tefja tímann á
skólaárinu til að bókin passi í sama mót og
fyrri bækurnar sex.
Og fyrir kemur að hún fellur í Róbinson
Krúsó-gildruna. Í sögunni um Róbinson ger-
ist það jafnan að þegar hina skipreika sögu-
hetju vanhagar um eitthvað, fer hann út í
skipið sitt – sem svo vel vill til að strandaði
á rifinu sem er umhverfis eyðieyjuna – og
tekur það sem hann þarfnast úr birgða-
geymslum þess (í einhverju fyndnasta sam-
hengisklúðri í sögu enskra bókmennta
syndir Róbinson nakinn út í skipið … og
fyllir svo vasa sína). Á einkar svipaðan máta
gerist það þegar Harry og vinir hans komast
í hann krappan að þeir hrista fram úr
erminni einhvern nýjan galdur – eld, vatn til
að slökkva eldinn, og svo vel vill til að stigi
breytist í rennibraut – og snúa sig út úr
vandanum. Ég tók mest af þessu gilt, að
hluta til vegna þess að ég er nógu mikið barn
í mér til að gleðjast fremur en efast (á vissan
hátt eru Potter-bækurnar Ánægjan við
galdrana fremur en Ánægjan við elda-
mennskuna) en líka vegna þess að mér er
ljóst að galdrar fara sínar eigin leiðir, og
þær sennilega óendanlegar. Samt sem áður,
þegar að því kom að Hogwart-orrustan var
að ná hámarki með sínum trampandi risum,
fagnandi mannverum, og fljúgandi galdra-
mönnum, þá langaði mig næstum til þess að
það kæmi einhver með gamla góða MAC-10-
vélbyssu og færi að skjóta á fullu eins og
Rambo.
Ef allir þessir stórkostlegu galdrar – sem
svínvirkuðu á rétta augnablikinu, rétt eins
og dótið sem Róbinson vantaði úr skipinu –
voru til marks um sköpunarofþreytu, þá er
það eina tilvikið sem ég kom auga á og það
er nokkuð merkilegt. Oftast nær er Rowling
bara að skemmta sér, gera betur en nokkru
sinni, og þegar góður rithöfundur er í þeim
stellingum, þá er lesendunum nánast alltaf
líka skemmt. Því er óhætt að treysta (og hún
treysti lesendunum til þess).
Eitt að lokum: Stærilátu háskólamennirnir
virðast halda að töfrar Harrys Potter séu
ekki nógu máttugir til að breyta ólæsis-
kynslóðinni (sér í lagi drengjunum) í bóka-
orma … en þeir eru ekki þeir fyrstu sem
vanmeta galdra Harrys; sjáið bara hvernig
fór fyrir Voldemort. Og auðvitað hefðu
monthanarnir aldrei viðurkennt áhrifamátt
Harrys yfirhöfuð, ef ekki hefðu birst óræk
sönnunargögn í formi metsölulista. Skáld-
sagnahetja af sömu stærðargráðu og
Bítlarnir? „Útilokað!“ hefðu monthanarnir
hrópað. „Hin hefðbundna skáldsaga er jafn
dauð og Jacob Marley! Spyrjið einhvern sem
veit það! Með öðrum orðum, spyrjið okkur!“
En það var aldrei úti um lesturinn hjá
krökkunum. Þvert á móti, og núna er ástandið
á skáldverkum fyrir krakka sennilega ívið
betra en á skáldsögum fyrir fullorðna, sem
þurfa að glíma við að minnsta kosti 400
leiðinleg og tilgerðarleg „bókmenntaverk“ á
hverju ári. Meðan monthanarnir hafa verið
að spá fyrir um (og harma) samfélag þar
sem enginn les neitt hafa krakkarnir í fram-
haldi af Potter-lestrinum bætt við sögum
Lemonys Snicket, ævintýrunum um
snillinginn Artemis Fowl, þríleiknum His
Dark Materials eftir Philip Pullman, ævin-
týrunum um Alex Rider, hinum frábæru
Ingrid Levin-Hill-ráðgátum Peters Abraham,
sögunum um hin stórkostlegu ferðalög bláu
gallabuxnanna. Og að sjálfsögðu má ekki
gleyma hinum ósökkvanlega (og kannski
ekki of vel lyktandi) Kafteini Ofurbrók.
Sömuleiðis verður að teljast við hæfi að
nefna sérstaklega R.L. Stine, hinn léttlynda
Jóhannes skírara Jo Rowling.
Ég byrjaði á að vitna í Shakespeare; ég
ætla að enda á The Who: „The kids are
alright.“ [„Það er allt í lagi með krakkana.“]
En hversu lengi allt verður í lagi veltur að
nokkru á rithöfundum á borð við J.K. Row-
ling, sem vita hvernig segja skal góða sögu
(mikilvægt), gera það án þess að setja sig á
háan hest (mikilvægara) og láta háfleygt
þvaður í miklum mæli eiga sig (nauðsyn-
legt). Því ef þessi vettvangur verður eftir-
látinn einhverjum menningarvitum í
Muggaliðinu sem trúa því að hin hefðbundna
skáldsaga sé dauð, þá drepa þeir hana.
Ég á hér við góða þykjustu. Í formlegri
kreðsum er hún betur þekkt sem Galdra-
málaráðuneytið. J.K. Rowling hefur sett
viðmiðið: Það gerir miklar kröfur, og Guð
blessi hana fyrir það.
Þegar maður hefur aðeins fjóra daga til að lesa 750 blaðsíðna
bók, skrifa svo 1100 orða ritdóm um hana, hversu mikinn tíma
hefur maður þá til að njóta bókarinnar?
Metsöluhöf-
undurinn J. K.
Rowling hefur nú
lokið sjö binda
bálki sínum um
Harry og mun
tekin við að skrifa
krimma fyrir
alþjóðamarkað.
Steinar Berg, fyrrver-
andi útgefandi og nú
ferðabóndi, snýr sér að
bókaskrifum fyrir börn
og fullorðna.
Jónína Leósdóttir rithöf-
undur tæpir í sögu sinni
á máli sem er tabú meðal
unglinga og margra full-
orðinna.