Morgunblaðið - 27.05.2007, Qupperneq 17

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27. MAÍ 2007 17
verið mikil. Jónas frá Hriflu getur
um það í endurminningum sínum að
Helgi hafi neitað að starfa undir
stjórn Þórðar á Kleppi. Þess vegna
hafi spítalanum verið skipt í tvennt.
Þetta hef ég hins vegar ekki fengið
staðfest annars staðar.“
Tómas segir samskipti föður síns
og Þórðar alla tíð hafa verið með
ágætum og sjálfur vingaðist hann við
syni Þórðar enda þótt þeir væru eldri
en hann.
Raflosti ekki beitt á Kleppi
Rafrotið eða raflostið ruddi sér til
rúms í geðlækningum á árunum eftir
seinna stríð og varð á skömmum tíma
ein mest notaða aðferðin í Bandaríkj-
unum og Evrópu. Helgi tók á hinn
bóginn eindregna afstöðu gegn raf-
lostinu, taldi aðferðina hættulega og
var henni ekki beitt í hans tíð á
Kleppi.
Í kjölfarið kom upp undarleg staða
í geðlækningum á Íslandi en flestir
aðrir geðlæknar voru hlynntir raf-
lostinu. Sú aðferð var þar af leiðandi
stunduð víða um bæ, á elliheimilinu
Grund, Farsóttarsjúkrahúsinu og
Hvítabandinu. En ekki á Kleppi.
„Þetta kemur vel fram í héraðs-
skýrslum frá þessum tíma en þá
skrifa læknar að sjúklingar séu t.d.
sendir í raflost á elliheimilinu Grund
þar sem ekki sé hægt að koma þeim
inn á Klepp. Þarna voru skýrar línur
dregnar og um þetta deilt. Þær deil-
ur náðu inn á síður dagblaðanna og
var m.a. talað um „ófremdarástand“
vegna þvermóðsku yfirlæknisins á
Kleppi,“ segir Óttar.
Tómas var andsnúinn raflækn-
ingum eins og faðir hans. Fyrir vikið
voru raflækningar ekki stundaðar á
Kleppi fyrr en á áttunda áratugnum.
Þá heimilaði Tómas læknum á spít-
alanum að nota þá aðferð á eigin
ábyrgð. „Það var ekki auðveld
ákvörðun en kollegar mínir sóttu
þetta fast og ég bar virðingu fyrir
þeirra sýn á starfið. Þess vegna gaf
ég þeim þetta leyfi,“ segir Tómas.
Raflosti beitti hann aldrei sjálfur.
Hann segir andúð þeirra feðga
fyrst og fremst hafa byggst á því að
þeim þótti aðferðin ómannúðleg.
„Raflostið var hálfgerð hrossalækn-
ing. Hleypt var straumi gegnum heil-
an á fólki sem olli krampa. Það bar á
minnistruflunuum fyrst á eftir og í
sumum tilvikum urðu varanlegar
breytingar.“
Lögðust gegn lóbótómíu
Lóbótómía var einnig komin til
sögunnar á þessum árum. Lóbó-
tómía, sem nefnist á góðri íslensku
hvítuskurður eða geiraskurður, er
skurðaðgerð þar sem hluti heilans er
annað hvort skemmdur eða fjar-
lægður. Yfirleitt er átt við skurð-
aðgerð á fremsta hluta heilans í enn-
isgeira (sem einnig nefnist ennisblöð)
og kallast þá ennisgeiraskurður.
Ennisgeiraskurður getur stundum
linað andlegar þjáningar fólks en
veldur líka miklum og oft alvarlegum
persónuleikabreytingum.
Óttar segir þessar aðgerðir í sum-
um tilvikum hafa haft áhrif og dregið
úr einkennum sjúklingsins. „Afleið-
ing aðgerðarinnar var sú að sjúkling-
urinn varð viðráðanlegri. Á móti kom
að lóbótómían breytti mjög persónu-
leika sjúklingsins. Hann varð mjög
flatur.“
Helgi var frá upphafi mótfallinn ló-
bótómíu og var henni aldrei beitt á
Kleppi. Hún var á hinn bóginn iðkuð
á Landakoti, auk þess sem einhverjir
Íslendingar voru sendir til Kaup-
mannahafnar í aðgerð.
Óttar segir að sagan fordæmi ló-
bótómíuna en viðurkenni gildi raf-
lækninga. „Lóbótómían leið undir lok
þegar nýju geðlyfin komu upp úr
1950 en raflækningar hafa fyrir
löngu sannað gildi sitt sem ágæt
lækningaaðferð. Þær eru stundaðar
hér á landi sem annars staðar í dag.“
Tómas hefur ekki skipt um skoðun
á raflostinu en segir aðferðina bæri-
legri í dag en áður vegna þess að
sjúklingum sé gefin vöðvaslakandi
lyf sem dragi úr krömpum og með-
ferðin sé ekki sambærileg við það
sem áður var.
Þrátt fyrir mótlætið hélt Helgi
ótrauður áfram lyflækningum og
ekki dró það úr honum kjarkinn þeg-
ar nútímageðlyf komu til sögunnar
snemma á sjötta áratugnum. Má þar
nefna Largactil sem var mest notað.
Var hann trúr sinni hugmyndafræði
allt til dauðadags. Kleppur var með
fyrstu geðspítölunum á Norð-
urlöndum sem hóf að nota nýju geð-
lyfin og segir Tómas þau hafa gjör-
breytt andrúmsloftinu á spítalanum.
„Lyfin snardrógu úr hugvillu og of-
skynjunum og það varð mun auð-
veldara að tala við sjúklingana og fá
þá til að tala við læknana og hjúkr-
unarfræðingana. Þarna var strax
kominn grundvöllur fyrir úrræðum
sem við þekkjum í dag, svo sem sam-
félags-, hóp- og fjölskyldumeðferð.“
Óttar segir nýju geðlyfin hafa dug-
að mun betur á einkenni sjúklinga en
eldri lyfin og á einni nóttu gjör-
breyttust geðlækningar í heiminum.
Aðstæður urðu allt aðrar á geðdeild-
um, fólk var útskrifað í auknum mæli
og gat í mörgum tilfellum lifað eðli-
legu lífi. „Þetta voru mikil krafta-
verkalyf, það er ekki hægt að orða
það öðruvísi.“
Samhliða lyflækningunum not-
aðist Helgi mikið við vinnulækningar
eða iðjuþjálfun, dyggilega studdur af
Guðríði Jónsdóttur hjúkrunarfræð-
ingi sem innleiddi nýjar aðferðir á
því sviði.
Yfir 300 sjúklingar á lóðinni
Á árunum 1951-52 var tekin í notk-
un enn ein viðbygging á Kleppi, ætl-
uð fyrir 35 manns, og á sjötta ára-
tugnum náði sjúklingafjöldi hámarki
í sögu spítalans. Þá voru þar yfir 300
manns á lóðinni.
Óttar segir að þetta hafi verið
gamaldags geðdeildir og eigið rými
sjúklinga af skornum skammti. „Það
var lítið við að vera og fyrir vikið
mikið um átök, pústra og pirring.
Vegna þrengsla gat einn órólegur
sjúklingur haldið vöku fyrir mörgum
tugum sjúklinga. Þetta var mjög erf-
itt ástand.“
Við andlát Helga, 1958, tók Þórður
Möller við stöðu yfirlæknis á Kleppi
og árið 1961 var Tómas Helgason,
Morgunblaðið/G. Rúnar
Söguritarinn „Fólki sem þekkti hvorki haus né sporð hvert á öðru var hrúgað inn á stóra sali, átta til tólf voru á
hverri stofu og sjúklingarnir höfðu varla nokkuð eigið rými. Ekki einu sinni náttborð. Fólkið var allt klætt í spít-
alaföt og hafði lítið fyrir stafni.“ Þannig lýsir Óttar Guðmundsson ástandinu á Kleppi á fyrstu árunum.
ASKJA er eini viðurkenndi umboðsaðili Mercedes-Benz á Íslandi.
*Hiti í framsætum, dökkar filmur í rúðum og aftengjanlegt dráttarbeisli.
KLEPPSSPÍTALI 100 ÁRA