Morgunblaðið - 06.01.2008, Side 14

14 SUNNUDAGUR 6. JANÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
Aðferðir Bandaríkjastjórnar í stríð-
inu gegn hryðjuverkum eru um-
deildar, bæði heima fyrir og erlend-
is. Einn helsti gagnrýnandi stefnu
stjórnvalda í þess-
um efnum er Dav-
id Cole, lagapró-
fessor við
Georgetown-
háskóla í Wash-
ington, sem ritað
hefur margar
greinar og bækur
um efnið. Kom
síðasta bókin,
Less Safe, Less
Free: Why America is Losing the
War on Terror, út í haust.
Cole hefur lengi haldið því fram
að þeir sem telji Bandaríkin hafa
sneitt hjá mistökum fyrri tíma í
stríðinu gegn hryðjuverkum séu á
villigötum. Hann viðurkennir að um-
fang mistakanna sé vissulega minna
en í heimsstyrjöldunum tveimur og
kalda stríðinu en á móti komi að
þetta stríð sé rétt að byrja. Það gæti
hæglega dregist á langinn líkt og
stríðið gegn glæpum og fíkniefnum.
Cole bendir á, að þegar viðbrögð
Bandaríkjamanna við hryðjuverka-
vánni séu skoðuð komi í ljós að þeir
hafi gengið í sömu gildruna og áður,
þ.e. að einblína á hópa frekar en ein-
staklinga þegar grunsemdir vakna.
Þá hafi þeir tilhneigingu til að snið-
ganga réttarkerfið þegar á þarf að
halda. Þar á hann við tilvik þar sem
grunuðum hryðjuverkamönnum er
haldið án dóms og ákæru.
McCarthyismi okkar daga
Ekki nóg með það. Cole segir
Bandaríkin líka hafa vísað fólki með
smán úr landi, aðallega aröbum og
múslímum, lagt á það yfirgengilega
skriffinnsku og óþægindi og yf-
irheyrt það á grundvelli einskis ann-
ars en þjóðernis.
Cole gengur svo langt að líkja
þessu við McCarthyismann. „Í
grundvallaratriðum gerum við sömu
mistökin og þá. Við höfum tekið upp
nýjar og öflugri kúgunaraðferðir. Í
sögulegu samhengi er þetta þróun
en ekki afneitun pólitískrar kúg-
unar.“
Cole var byrjaður að tala á þennan
veg fljótlega eftir „11. september“
og segir, í samtali við Morgunblaðið,
lítið hafa breyst síðan. „Stjórnvöld
hafa að vísu verið neydd til að slaka
örlítið á klónni, að hluta til vegna
þrýstings innanlands og utan, en líka
vegna dómsúrskurða og ákvarðana
þingsins. Það breytir ekki því að for-
varnarhyggjan er enn í öndvegi og
tengsl geta nægt til að ákvarða sekt
einstaklinga. Þetta er í hróplegu
ósamræmi við ógnina sem að okkur
steðjar í raun og veru.“
Cole segir þetta þýða að fjöldi sak-
lausra borgara hafi verið og verði
sviptur frelsinu meðan stríðið gegn
hryðjuverkum geisar. Hann segir
það ekki aðeins hleypa illu blóði í
samfélögin, sem Bandaríkin hafa
skilgreint sem óvinveitt, heldur geti
mistök af þessu tagi hreinlega grafið
undan baráttunni gegn hryðjuverk-
um. „Því hefur verið haldið fram að
besta leiðin fyrir hryðjuverkamenn
til að koma höggi á lýðræðisríki sé
ekki að verja eigið skinn heldur að
verja málstaðinn. Tilgangurinn er að
knýja ríki til að brjóta eigin lög og
reglur og grafa þannig undan lög-
mæti sínu og skapa samúð með þeim
sem fylgja hryðjuverkamönnum að
málum. Sé þetta á rökum reist er
brýnt að við lærum af fyrri mistök-
um okkar og tökum upp aðferðir
sem greina okkur frá hryðjuverka-
mönnunum,“ segir Cole.
Lykilatriði að fara að lögum
Nýjasta bók Coles fjallar að hluta
um þær aðferðir sem hann telur að
stjórnvöld ættu að beita í glímu sinni
við hryðjuverkaógnina. Þegar hann
er spurður um niðurstöðu bók-
arinnar segir hann kjarna málsins
vera að farsælla sé að fara að lögum
en sveigja þau og beygja. „Hefðum
við haft það sjónarmið að leiðarljósi í
upphafi þessarar vegferðar væri bet-
ur fyrir okkur komið í dag.“
Samúð heimsbyggðarinnar var
með Bandaríkjunum eftir árásirnar
11. september 2001 en sú samúð er á
hröðu undanhaldi. „Andúð hefur
leyst samúðina af hólmi,“ segir Cole,
„og við getum sjálfum okkur um
kennt. Einhliða utanríkisstefna okk-
ar hefur grafið jafnt og þétt undan
okkur. Það nær vitaskuld engri átt
að láta eins og við séum hafin yfir
lög og reglur sem allir aðrir halda í
heiðri. Við getum heldur ekki snið-
gengið réttindi erlendra borgara
eins og ekkert sé, réttindi sem við
myndum aldrei sætta okkur við að
tekin væru af okkur sjálfum.“
Ekki þarf að taka fram að obbinn
af þessu fólki eru arabar og/eða
múslímar. „Þegar við brjótum sjálfir
þær reglur sem greina okkur frá
hryðjuverkamönnunum er vont fyrir
okkur að réttlæta stríðið gegn
hryðjuverkum,“ segir Cole.
Demókrati ekkert undralyf
Upp er runnið síðasta ár George
W. Bush í embætti forseta Banda-
ríkjanna. Þegar Cole er spurður
hvaða væntingar hann hafi til nýs
forseta og ríkisstjórnar hans svarar
hann af varfærni. „Ég vona að nýja
ríkisstjórnin læri af mistökum Bush-
stjórnarinnar. Það veltur þó á því
hver verður kjörinn forseti. En for-
seti úr röðum demókrata verður
ekkert undralyf, þar sem demókrat-
ar, rétt eins og repúblíkanar, eru
undir miklum pólitískum þrýstingi
þegar kemur að baráttunni gegn
hryðjuverkum. Þeir verða að vera
„harðir í horn að taka“. Gildir þá
einu hvort sú „harka“ dugar eða hef-
ur, eins og ég hef bent á, öfug áhrif.“
Reuters
Verndarinn George W. Bush Bandaríkjaforseti skrifar fyrir rúmu ári undir
umdeild lög sem heimila starfsemi leynifangelsa, harkalegar yfirheirsluað-
ferðir og sérstakan herdómstól sem á að fjalla um mál meintra hryðju-
verkamanna. David Cole lagaprófessor gagnrýnir stefnu stjórnvalda.
FÁ HÖRKUNA Í HÖFUÐIÐ
David Cole
80% myrt hvíta, en fórnarlömb 13%
voru blökkumenn og skiptust fórnar-
lömbin þó nokkuð jafnt eftir litarhátt-
um.
Einn er þó sá staður, þar sem
blökkumenn búa við jafnrétti, en það
er herinn.
Kona í Hvíta húsið?
En jafnrétti í Bandaríkjunum er
ekki aðeins spurning um litarhátt
heldur líka kyn. Bandarískar konur
fengu kosningarétt 1920 og standa
körlunum nú orðið jafnfætis á flestum
sviðum nema aðgangi að sérstökum
sveitum hersins. Fulltrúadeildin sam-
þykkti viðbót við stjórnarskrána um
jafnrétti karla og kvenna 1971 en
lengra komst málið ekki í það sinnið,
en var aftur tekið upp á síðasta ári.
Nokkrar konur hafa gegnt ráð-
herraembættum, en aðeins tvær verið
utanríkisráðherrar; Madeleine Al-
bright 1997-2001, og nú Condoleezza
Rice. Albright er hvít, en Rice blökku-
kona og forveri hennar í embætti; Col-
in Powell, var líka blökkumaður og sá
fyrsti í stól utanríkisráðherra.
Aðeins ein kona hefur verið í fram-
boði fyrir annan stóru flokkanna í for-
setakosningum; Geraldine Ferraro
var varaforsetaefni demókrata í kosn-
ingunum 1984, þegar Walter Mondale
var forsetaefni flokksins. Þau töpuðu
fyrir Reagan og Bush eldri. Nú stend-
ur slagurinn um forsetaútnefningu
demókrata milli konu og blökku-
manns; Hillary Clinton og Barack
Obama, sem reyndar var öruggur sig-
urvegari í Iowa. Þrátt fyrir það bak-
slag þykir Clinton sigurstranglegri,
og þá ekki bara til þess að hljóta út-
nefningu demókrata, heldur og til
þess að verða fyrsta konan sem gegn-
ir embætti forseta Bandaríkjanna.
Verði Obama hins vegar ofan á hjá
flokki og þjóð, verður hann fyrsti
blökkumaðurinn í Hvíta húsinu. Sá
blökkumaður sem lengst hefur komizt
í kapphlaupinu um forsetaembættið
til þessa er Jesse Jackson, sem keppti
að útnefningu demókrata 1984 og 88.
Tími trygginganna kominn
Stjórnarskráin kveður á um trú-
frelsi, málfrelsi og ferðafrelsi.
Trúmál og flutningar milli fylkja
hafa oft orðið álitaefni, en frelsið hald-
ið velli í það heila tekið, þótt hvorugt
heimili mönnum að trufla friðinn eða
efna til óspekta á almannafæri. Mál-
frelsið hefur hins vegar orðið meira
bitbein. Það eru einkum blaðamenn
sem hafa orðið fyrir barðinu á því.
Gróft til tekið eru engar takmarkanir
á umfjöllunum um stjórnvöld, þjóð-
ernishópa eða trúarhópa, en annars
vegar er krafizt varkárni eða beinlínis
sett bann við umfjöllun, þegar þjóð-
aröryggi er annars vegar og hins veg-
ar liggur blátt bann við klúrheitum
hvers konar.
Þetta þjóðaröryggishugtak hefur
reynzt anzi teygjanlegt og þótt banda-
rískir fjölmiðlar þyki sterk vígi, lentu
Bandaríkin 2006 í 53 sæti, af 168, á
sérstökum lista „Blaðamanna án
landamæra“ um fjölmiðlafrelsi.
Eftir mikla undiröldu í mörg ár
virðist tími almannatrygginga í
Bandaríkjunum kominn. Þótt sjúkra-
tryggingar teljist nú orðið víða til
sjálfsagðra mannréttinda eru Banda-
ríkjamenn þar aftarlega á merinni.
Richard Nixon og nokkrir forsetar úr
Demókrataflokknum, síðast Bill Clin-
ton, reyndu árangurslaust að koma
almannatryggingum á fót. Nú hefur
Arnold Schwarzenegger, ríkisstjóri
Kaliforníu, tekið höndum saman við
demókrata í fulltrúadeild Kaliforníu-
þings um samþykkt almannatrygg-
ingakerfis og þeir sem keppa að því
að verða forsetaefni demókrata hafa
tekið málið upp á sína arma. Spurn-
ingin er hvað flokksbræður forsetans
gera og fari svo að þeir hlýði herhvöt
Schwarzenegger má vera að trygg-
ingarnar séu í höfn, hvernig sem for-
setakosningarnar fara.
Minnkandi fylgi
við dauðarefsingu
„Mesta áhyggjuefnið núna hvað
varðar mannréttindi í Bandaríkjun-
um, eru handtökur án dóms og laga,
sem stríða gegn grundvallargildum
réttarkerfisins,“ segir Jóhanna K.
Eyjólfsdóttir, framkvæmdastjóri
Amnesty International á Íslandi.
„Hins vegar eru ákveðin góð teikn
á lofti um minnkandi fylgi í Banda-
ríkjunum við dauðarefsingar og al-
mennt ástand í bandarískum fangels-
um, og þá ofbeldið sérstaklega, sem
lítið lát virðist á, er stöðugt viðfangs-
efni mannréttindasamtaka.“
Fylgispekt Bandaríkjamanna við
dauðarefsingar á friðartímum hefur
þótt varpa vafasömu ljósi á þjóðfélag
þeirra og setja þá þar á bekk með
Írönum, Japönum, Kínverjum og
Sádi-Aröbum. En þróun síðustu ára í
Bandaríkjunum hefur þrátt fyrir allt
gengið gegn dauðarefsingum;
dómstólar í nokkrum norðaustur-
ríkjum Bandaríkjanna hafa á síðustu
árum dæmt dauðarefsingu andstæða
stjórnarskránni og rétt fyrir jólin
staðfesti ríkisstjóri New Jersey, Jon
Corzine, afnám dauðarefsinga. Fylk-
isþing New Jersey samþykkti afnám-
ið með 44 atkvæðum gegn 36. Aftaka
hefur ekki verið framkvæmd í New
Jersey síðan 1963. New Jersey er
fimmtánda bandaríska fylkið sem af-
nemur dauðarefsingar; það fyrsta síð-
an 1965, þegar Iowa og Vestur-Virg-
inía stigu það skref.
Árið 2006 voru 53 teknir af lífi í 14
fylkjum Bandaríkjanna; fæstar aftök-
ur í áratug, og þær voru enn færri á
síðasta ári. Í árslok 2006 höfðu 1.057
aftökur átt sér stað í Bandaríkjunum
frá 1977, þegar þær voru teknar upp
aftur. Í Texas hafa verið fram-
kvæmdar langflestar aftökur; 379 frá
1976-2006, og næstflestar í Virginíu;
98.
2005 bannaði Hæstiréttur Banda-
ríkjanna að sakamenn, sem væru
yngri en 18 ára, þegar þeir fremdu af-
brot sín, yrðu teknir af lífi, en Am-
nesty International taldi 19 slíkar af-
tökur á árunum 1990-2005.
Skömmu áður en ríkisstjóri New
Jersey afnam endanlega dauðarefs-
ingu í ríki sínu, samþykkti allsherj-
arþing Sameinuðu þjóðanna áskorun
um frestun dauðarefsinga sem fyrsta
skref til afnáms þeirra og greiddu 104
aðildarríki tillögunni atkvæði, 54 voru
á móti, en fulltrúar 25 ríkja voru fjar-
verandi.
Unglingar í lífstíðarfangelsi
Stöðugt koma upp mál, þar sem
lögreglumenn eru sakaðir um ofbeldi
og oft sérstaklega í garð litaðra og
samkynhneigðra. Almennt ástand í
bandarískum fangelsum er mannrétt-
indasamtökum sérstakur þyrnir í
augum, sérstaklega ofbeldið. Fjöldi
fanga er sá mesti sem þekkist: 2004
sat einn af hverjum 136 Bandaríkja-
mönnum í fangelsi. Þetta brýtur upp
fjölskyldur, samfélög og gengur
nærri þjóðinni allri.
Gagnrýni mannréttindasamtaka
beinist að því að Bandaríkjamenn hafi
ekki nógu góða stjórn á fangelsum
sínum. Mörg dæmi séu um slæma
meðferð á föngum, sem m.a. taka til
þess að skilja þá eftir nakta úti í kulda
eða ofan í mjög heitu vatni, nota gegn
þeim gúmmíkúlur og piparúða, beita
þá einangrun og valda þeim alls kyns
líkamsmeiðingum. Öll Bandaríkin
hafa staðfest lög sem eiga að vernda
kvenfanga og reyndar alla fanga gegn
kynferðislegu ofbeldi fangavarða.
Mikið þykir skorta á að kvenföngum
sé sýnd sú tillitssemi að vera í gæzlu
kvenfangavarða og 23 ríki og alrík-
isfangelsismálastofnunin heimila að
kvenfangar séu hafðir í hlekkjum
meðan þeir fæða.
Á hinn bóginn er svo það ofbeldi
sem viðgengst í fangelsunum, þar
sem fangar beita hver annan m.a. lík-
amsmeiðingum og nauðganir eru tíð-
ar.
Bandaríkjamenn hafa verið gagn-
rýndir fyrir að fangelsa marga af-
brotamenn, sem ekki hafa beitt of-
beldi, og er um helmingur þeirra sem
gista alríkisfangelsin af þeim toga og
20% sitja inni fyrir fíkniefnabrot.
Bandaríkin eru eina landið þar sem
unglingar eru dæmdir í lífstíðarfang-
elsi án þess að eiga von um náðun.
Sameinuðu þjóðirnar hafa samþykkt
ályktun um afnám slíkra refsinga og
greiddu Bandaríkin eitt landa at-
kvæði gegn þeirri ályktun.
Loks skal hér drepið á mál sam-
vizkufanga, en þau eru einkum
sprottin af því að fólk neitar að gegna
herþjónustu og ber fyrir sig samvizku
sína og andstöðu við stríðsrekstur.
 Heimildir:
Amnesty International
Britannica
The New York Times
Wikipedia
AP
Stórhert eftirlit Bandarískur embættismaður tekur myndir og fingraför af erlendum flugfarþega og fjölskyldu hans
á flugvelli í Atlanta í stórhertu eftirliti með útlendingum sem koma til landsins eftir „11. september.“ Fingraför
mannsins og mynd af honum sjást á skjánum og tölvan skoðar upplýsingar um hann í gagnagrunni. Íslenzkir flug-
farþegar hafa eins og aðrir farið í gegnum þetta eftirlit og sumir hlotið óblíðar móttökur eins og nýleg dæmi eru um.
» „Mesta áhyggjuefnið
núna, hvað varðar
mannréttindi í Banda-
ríkjunum, eru handtök-
ur án dóms og laga, sem
stríða gegn grundvall-
argildum réttarkerf-
isins.“
MANNRÉTTINDI Í BANDARÍKJUNUM