Sjómannablaðið Víkingur - 01.06.2001, Blaðsíða 51

Sxaxar Sigmundsson
nafnfrœðingur og for-
stöðumaður Örnefna-
stofnunar íslands skrifar
um nöfn á íslenskum
skipum og bátum
Svavar Sigmundsson
Áberandi
hvað nöfnin
eru
íslenskari
nú en á
skútuöldinni
Hér verður fjallað um nöfn á íslensk-
um skipurn og bátum. Ekki hefur verið
skrifað sérstaklega um þesskonar nöfn
hér á landi svo ég viti, en nokkuð hefur
verið fjallað urn þessa tegund nafna er-
lendis.
Pað er ævafornt fyrirbæri að gefa skip-
um eða bátum nöfn og er elsta dæmi
þess frá því urn 2680 f. Krist í Egypta-
landi. Tvö egypsk skip eru nefnd til sögu
frá þvi fyrir Krist, sem hétu nöfnum fara-
óa. Elstu skipanöfn sem vitað er um í
heiminum vitna um að ýmsar tegundir
nafna korna þar til álita. Þau voru ofl
guðanöfn eða nöfn sem lengdust þjóð-
arstolti, nöfn merkra manna og fyrirbæra
eða fallegra og merkilegra dýra. Heilög
dýr, svo sem kýr eða ljón, hafa t.d. verið
notuð sem skipaheiti á ýmsum menning-
arskeiðum i ýmsunt löndum. Nöfn skipa
hafa verið mismunandi eftir þvi hvaða
hlutverki skipin gegndu: herskip, versl-
unarskip, skemmtiferðaskip, fiskiskip,
dráttarbátar, ferjur og lystisnekkjur hafa
að einhverju leyti mismunandi nafna-
gerð, þar sem hver sá sem gaf skipi nafn
hefur viljað tjá eitthvað sérslakt með
nafninu.
(Sibylla Haasum. 1994. Frán Ormen
Lánge till kemikalietankern Flamcnco -
kring svenska bátnamn - alla kategorier
genorn alla tider. Övriga namn. NORNA-
rapporter 56. Uppsala, 255 o.áfr.).
í íslenskum heimildum fornum eru
nokkur nöfn á skipum. Skv. Snorra Eddu
var Naglfar skip jötna í Ragnarökum, þar
var og Skíðblaðnir og Baldur átti skipið
Hringhorna. I íslenskum fornsögum og
öðrum heimildum miðalda eru skipanöfn
lika nefnd, t.d. Elliði, m.a. í Landnáma-
bók, Gamrnur i Njáls sögu, Stígandi i
Vatnsdæla sögu og Trékyllir í Grettis
sögu. Vísundur hét skip Þangbrands en
heiðnir menn nefndu það Járnmeis eftir
viðgerð. Úr konungasögum er skip Ólafs
konungs Tryggvasonar Ormur inn langi
vel þekkt. 1182 skírði Sverrir konungur
skip sitt Maríusúðina. Olftrin (=Álftin),
Skákin og Uxinn eru nefnd i Lárentsíus
sögu biskups, Brandagenja, Gróbúzan og
Rauðsíðan í Sturlunga sögu og í Annál-
um er Maríubollinn, sem var skip bisk-
upsstaðarins á Hólum, hvert eftir annað,
og Þorlákssúðin, skip Skálholtsstaðar,
einnig hvert sem skipið var. Fleiri skip í
eigu dómkirknanna báru nöfn heilagra
rnanna, Krislifórussúð, Pélursbollinn og
Postulasúðin.
Ekki er vitað hvort skip til forna höfðu
nöfn yfirleitt en það hafa líklega aðallega
verið stór herskip og verslunarskip en
ekki er ólíklegt að þorra þeirra minni
hafi ekki verið gefið nafn. Konungar gáfu
oft nöfn skipum þegar þau voru full-
smíðuð. Hákon konungur Hákonarson
hélt ræðu við sjósetningu skips og gaf
því nafnið Krosssúðin. Skip hafa senni-
lega oft fengið nafn síðar eftir því hvern-
ig þau voru notuð eða af ákveðnu atviki
sem tengdist skipi.
Hvers vegna hafa skip
og bátar nöfn
Spurning er hversvegna skip og bátar
hafa nöfn. Til þess liggja ýmsar ástæður.
Pær geta verið trúarlegar, hjátrú, til þess
að koma sér í mjúkinn hjá einhverjum
öfluin eða verum í náttúrunni, til að
blíðka örlögin, eða ósk eða von um vel-
gengni.
Ástæður nafngjafar skipa geta líka ver-
ið fjárhagslegar eða pólitískar, það geta
verið tilfinningaástæður, nafn gefið lil
þess að heiðra einhvern mann eða land,
lil þess að afla vináttu eða til að efla
samheldni manna um borð o.s.frv.
Hafa nafngjafir skipa verið tengdar at-
höfnum? í Grettis sögu er sagt frá því að
Sigurður biskup í Noregi vígði knörr
(kap. 38). Fyrr á tíð var notað vígt vatn,
vatn úr heilögum lindum eða sjór, stund-
um madeira og vín. Áður voru fórnir
tengdar nafngjöfum, síðar bænir og
blessanir. Nú er það kampavín og óskir
um gæfu og velfarnað sem fylgja nafn-
gjöfum, og oft er það kona sem gefur
nafnið. Elsta skráða heimildin um bless-
un við slíka athöfn er frá Englandi frá
því um 1390. Líta má á það að hleypa
Sjómannablaðið Víkingur - 51