Sjómannablaðið Víkingur - 01.06.2001, Blaðsíða 52

skipi af stokkunum sem fæðingu þess og
nafngjöf og að því leyti er skip eins og
lifandi vera og þessi siður undirstrikar
mikilvægi þess að skip beri nafn.
Sú hugmynd var þekkt að skip væru
e.k. lifandi verur, stundum með gínandi
trjónum og höfðu jafnvel mál. í grískum
heimildum er nefnt skipið Argo sem gat
talað. í Flóamanna sögu eru skipin Vina-
gautur og Stakanhöfði látin tala saman á
Grænlandi, og í Pjóðsögum Jóns Árna-
sonar er nefnt skipamál, þar sem skipin
Mókollur og Skúta töluðu saman í Sel-
vogi. (iV,52-53). Jón Árnason segir að
“Stundum heyrist marra í skipum þó
logn sé og þau standi í naustum. Pað er
mál skipanna sem fáum er gefið að
skilja.” (11,12). Orðin höfði og keftr
koma fyrir í eldri skipanöfnum. Höfða-
bússan (í Sturlungu) hefur annaðhvort
verið kennd við staðinn Höfða (í Döl-
um?) eða nafnið vísar til þess að höfuð
var á skipinu sem stafnmynd, sbr. höfða-
skip. (íslensk fornrit XIII, 308nm.).
Á Suðurlandi var siður að yrkja vers af
því tilefni að smíði báts lauk þar sem
nafn bátsins kom fram. Stokkaveislur
voru líka stundum haldnar hér á land.
Varðveitt er bæn í handriti frá 16. öld,
sem heitir formáli yfir skipi, sem prestur
átti að flytja við vígslu skips. Bátvígsla
var ekki algeng en öllum bátum hins
vegar gefið nafn og þá oftast um svipað
leyti og þeim var fyrst flotað, segir Lúð-
vík Kristjánsson í íslenskum sjávarhátt-
um. Um 1700 verður þess vart hér á
landi að skip séu merkt eigendum. Skip
Skálholtsstóls voru t.d. öll auðkennd þó
ekki sé vitað hvaða auðkenni það var.
Nafnspjöld skipa voru algeng, einkum
skorin, og voru þau kölluð skipsfjalir, að
sögn Lúðvíks. (11,236-239).
Margt hefur ráðið nafnavali
Margt hefur ráðið nafnavali skips eða
báts. Stundum óskaði smiðurinn eftir að
bátur bæri nafn sitt. Brynki var bátur á
Útibleiksstöðum, smíðaður af Brynjólfi
Bjarnasyni i Engey. Stundum voru þeir
kenndir við uppruna sinn. Bátasmiður úr
Engey smíðaði bát með Engeyjarlagi á
Eyrabakka og fékk hann nafnið Engey.
Skip voru kennd við staði sem þau komu
frá eða voru smíðaðir. Ófeigur var smíð-
aður í Ófeigsfirði, og Pétursey í Pétursey.
Mýrdælingur (úr Vík í Mýrdal), Vest-
mannaey (úr Vestmannaeyjum), Svanur
frá Svanshóli og Vigri úr Vigur. Grundar-
julið var kennt við Grund undir Eyja-
fjöllum en hét upphaflega Bliða. Hellu-
kassinn var frá Hellu á Selsströnd, og var
með allra stærstu skipum á þeim slóðum.
Vogsskeiðin var frá Vogi á Mýrum (og
hét upphaflega aðeins Skeið) og Meira-
garðsbáturinn var í Meiragarði í Dýra-
firði. Sumir létu skipin bera nöfn kvenna
sinna, t.d. létu eigendur báta á Ljótunn-
arstöðum þá heita Kristínu og Krist-
björgu eftir konum sínum. Stundum
voru skipin kennd til frægra manna.
Friðþjófur Nansen var t.d. skip í Bolung-
arvík.
Stundum fengu bátar nöfn af því
hvenær þeir voru smíðaðir og við hvaða
aðstæður. Þorri var bátur á Skarðsströnd
á 19. öld og var smíðaður á þorranum,
og Hlöðver, sem var skip Jóns Eggerts-
sonar á Ánastöðum á Vatnsnesi var smíð-
aður þar í hlöðu. Mjóni og Breiður viln-
uðu um lag bátanna, t.d. Mjóni í Ófeigs-
firði, sem enn er til og gamli teinæring-
urinn Vigur-Breiður í Vigur. Flatnefur
hét bátur sem smíðaður var á Spákonu-
felli. Bátur í Ófeigsfirði var þunnur fram
og hlaut nafnið Öxin. Þá voru bátum
stundum gefin nöfn eftir því hvernig þeir
fóru í sjó. Lítill bátur Gísla Konráðssonar
fræðimanns sem hann réri á við Drangey
hét Aftanlétt, og Lurkur frá Akureyri hef-
ur sjálfsagt verið þungur undir árum.
Litur hefur líka orðið tilefni nafngifta.
Rauður var skip í Grímsey og sama nafn
bar bátur á Hvalsá í Hrútafirði og hafa
þau skip e.t.v. verið borin hrátjöru. Stóri-
Svartur og Litli-Svartur voru bátar í
Skálavík við Djúp og hafa verið tjargaðir
vel.
Skip voru líka kennd við eigendur sína
eins og var með Bræðraskipið sem skóla-
piltar á Bessastöðum áttu og fóru á til
Reykjavíkur m.a. til að skemmta sér.
Margt bendir til að sum nöfn hafi þótt
betra að gefa skipi en önnur, menn hafi
hyllst til að gefa nöfn sem happ væri að,
eins konar góðnefni.
Þannig þótti gott að gefa nöfn úr Biblí-
unni. Akab hét bátur fyrir norðan,
kenndur við ísraelskonung með því
nafni. Gideon var skip í Vestmannaeyj-
um, en dómari í ísrael hét svo, og
Jesúbátur var á Suðurlandi.
Nöfn sem vísuðu til happa voru t.d.
Blíða, Blíðfari (m.a. í Meðallandi), Far-
sæll, Happasæll, Heppinn, Kjörfari,
Lukka og Lukkusæll eða nöfn eins og Ó-
feigur, Von(in) og Vongóður.
Sum nöfnin bentu til þess að rnenn
vildu að skipin gengju vel, t.d. Hraðfari,
Gusti, Gustur og Snarfari, eða að þau öfl-
uðu vel, t.d. Björg og Björgólfur, og þá
e.t.v. gefið þeim sjávardýraheiti í því
skyni, eins og Hákarl og Hafrenningur,
Brimill og Kópur og Þorskur.
Aftur á móti þótti ekki gott að gefa
skipi nafn eftir hvölum og ekki mátti
heldur nefna hval á sjó. Menn héldu að
slík nöfn yrðu þess valdandi að hvalir
grönduðu þeim skipum sem svo hétu. Þó
eru til nöfnin Höfrungur og Hnísumar,
þar sem höfrungur og hnísa hafa e.t.v.
verið talin til góðhvela en ekki ill-
hvela.Líklega hefur verið ótrú á því að
gefa skipi nafn skips sem hafði farist,
a.m.k. á þeim stað. Þannig var með Snar-
fara í Flatey á Breiðafirði sem var há-
karlaskip og fórst 1861, að þar var síðan
ekkert skip með því nafni. Þá er mér sagt
að ekki hafi þótt ráðlegt að breyta nafni
báts í þá veru að skipta um kyn, t.d. ekki
að breyta úr kvenmannsnafni i karl-
mannsnafn.
Ýmis fuglanöfn voru þekkt sem báta-
nöfn. Svanur var oft nafn á stórum skip-
um, t.d. skip Odds lögmanns Sigurðsson-
ar sem var talið stærsta skip hér á landi í
byrjun 18. aldar. Önnur nöfn af þessu
tagi sem áður voru þekkt, voru t.d.
Hegri, Sendlingur og Straumönd.
Gælunöfn þekktusl líka á bátum, t.d.
Rúsínan í Rauðseyjum og Marflóin frá
Knarranesi á Mýrum.
(í undanfarandi kafla hefur m.a. verið
stuðst við ágæta samantekt Þórs Magnús-
sonar, fyrrv. þjóðminjavarðar, Bátanöfn,
sem hann ílutli á málþingi í Skógum
undir Eyjafjöllum 4. maí 1995 í heiðurs-
skyni við Þórð Tómasson safnvörð 75
ára.)
Grundvöllur þeirrar athugunar sem ég
gerði á nútímanöfnum íslenskra skipa og
báta er annars vegar Skrá um íslensk
skip 1996 (988 talsins) og Skrá yfir opna
vélbáta frá sama ári (1553 að tölu),
hvorttveggja gefið út af Siglingamála-
stofnun ríkisins. Ég hef flokkað nöfnin
eftir tíðni og tek fyrst fyrir nöfn skipanna
og síðan nöfn bátanna í hverjum flokki.
Stærsti flokkurinn er þá mannanöfn.
Mannanöfn eru algengust
Þegar litið er á skipanöfn á okkar dög-
um, er áberandi hversu mörg þeirra bera
mannanöfn. Hátt í helmingur allra ís-
lenskra skipanafna er mannanöfn, bæði
karla og kvenna. Af 665 skipanöfnum
eru 312 mannanöfn. Af þeim eru karla-
nöfn í miklum meirihluta, um 195 á
móti um 117 kvennanöfnum, en stund-
um heita þau tveim nöfnum, eins og
Bergur Vigfús og Gríma Sól. (Miðað hef-
ur verið við bókina Nöfn íslendinga eflir
Guðrúnu Kvaran og Sigurð Jónsson frá
Arnarvatni um mannanöfnin.)
Eins og kunnugt er eru skipanöfn oft
með föðurnöfnum, eins og Þórunn
Sveinsdóttir eða Haraldur Böðvarsson,
eða ættarnöfnum eins og Friðrik Berg-
mann og Þórunn Havsteen. Þá eru nöfn
nteð forsetningarlið eins og Gísli á
Bakka, Hallvarður á Horni, Jón á Hofi og
Una í Garði. Stundum eru skipin kennd
við menn sem hafa haft viðurnefni t.d.
Danski Pétur, Litli Jón, Svarti Pétur en
einnig Dala-Rafn, kennt við Rafn frá Dal-
bæ í Skagafirði. Snorri afi er til líka. Við-
urnefni manna úr fornbókmennlum eins
og Gissur hvíti og Ingimundur gamli
þekkjast líka. Eignarföll eftirnafna eru
líka tíðkuð eins ogjóna Eðvalds ogjón
Gunnlaugs. Sjaldgæft er meðal skipa-
nafna að þau beri ákveðinn greini. Þó er
dæmið Aldan. Það er algengara meðal
bátanafna. Þó geta skipin haft greini í
52 - Sjómannablaðið Víkingur