Sjómannablaðið Víkingur - 01.06.2001, Blaðsíða 58

Albatross (erl. fugl af fýlingaætt), Assa,
Bifur, Bliki, Dreki, Dúfa, (Eldeyjar-Súla),
Flóin, Geirfugl, Graddi, Hafbliki, Haf-
súla, Hafsvala(n), Haförn, Hamrasvanur,
Hlýri, Hvalur, Höfrungur, Kópur,
Kría(n), Lax(inn), Lómur, Lævirki, Máv-
ur, Minkur, Múkki, Otur, Síldin, Skarfur,
Skeljungur (= hnúfubakur), Skúmur,
Sléttbakur, Snæfugl, Sundhani, Súlan,
Svala, Sæljón, Sæstjarnan, Tjaldur, Urta,
Pröstur, Örn.
Um helmingur af þessum heitum er
fuglaheiti. Eitt þeirrra er sérstaklega al-
gengt, Haförn, sem 6 skip bera.
Dýraheiti eru h'ka 6. stærsti flokkur
bátanafna (47). Þessi íslensku bátanöfn
heita eftir dýrum:
Assa, Bjargfugl(inn), Bjór, Bliki, Brim-
ill, Drúði (= sæsvala), Fákur, Fálki,
Gammur, Haförn, Háhyrningur, Hlýri,
Höfrungur, ísbjörninn, Kópur, Kórall,
Krabbi, Kría(n), Krummi, Kúði,
Lax(inn), Ljónið, Lóa, Lundi, Mávur,
Mjaldur, Orri, Otur, Rita(n), Rostungur,
Selur, Síldin, Síli, Skarfur, Skegla, Skúm-
ur, Smyrill, Spói, Svanur(inn), Teista,
Tjaldur, Uxi, Valur, Veiðibjalla, Þerna,
Þröstur, Örn(inn).
Hér er eftirtektarvert að nafnið Svanur
bera 12 bátar, Kópur 8 bátar og Bliki 7.
Sum þessara nafna eru einnig manna-
nöfn, Orri, Svanur, Valur, Þröstur og
Örn. Eitt nafnið getur verið gælunafn á
manni, Krummi, fyrir Hrafn.
Meira en helmingur dýranafnanna er
nafn á fuglum.
“Gerviörnefni”
7. stærsti flokkur skipanafna er
svokölluð gerviörnefni. Þau skipanöfn
eru 23 talsins. Sum þeirra geta verið
raunveruleg örnefni þó að ég hafi ekki
fundið þau, því að þau nöfn geta leynst
víða. Þessi skipanöfn eru:
Akraborg (samsett úr Akranes og Borg-
arnes), Bergey, Eldhamar (Eldhamrar er
til sem örnefni), Faxaberg, Fiskanes,
Fjörunes, Hafborg, Hafey, Hafnartindur,
Haftindur, Hólmadrangur (samsett úr
Hólmavík og Drangsnes), Kambavík,
Ljósafell, Múlaberg, Skýjaborg, Smáey
(Smáeyjar eru til), Snætindur, Stálvík,
Sunnuberg, Svalbakur, Vestmannaey
(Vestmannaeyjar eru til), Víkurberg, Vík-
urnes (samsett úr Hólmavík og Drangs-
nes).
Gerviörnefnin eru líka 7. stærsti flokk-
ur bátanafnanna. Þau eru 21 talsins. Þau
geta verið samsetl úr tveim örnefnum en
virðast ekki til öðruvísi en sem bátanöfn.
Þau eru þessi:
Arnarborg, Blikanes, Eyfell, Fiskavík,
Fuglanes, Gimburey Gulley, Gulltindur,
Hafberg, Hafborg, Hafey, ísborg, Lárberg,
Máney, Sigurvík, Silfurnes, Snæberg, Sól-
artindur, Steiney, Sunnufell, Særif.
Ymis þessi nöfn geta verið lil eins og
áður sagði en hafa ekki fundist.
íbúanöfn
8. stærsti flokkur skipanafnanna og
jafnframt sá annar minnsti er íbúanöfn.
Þar eru aðeins 10 skipanöfn, en þar af er
eitt sem einnig getur verið hestsnafn,
Brettingur. Nöfnin eru þessi:
Arnfirðingur, Brettingur, Dýrfirðingur,
Grindvíkingur, Grundfirðingur, Grunn-
víkingur, Keflvíkingur, Sandvíkingur,
Siglfirðingur og Skagfirðingur.
Eins og áður sagði er oft um að ræða
þegar skipið er kennt við staðinn að það
er ættað þaðan með einhverju móti, ann-
aðhvort lagið eða skipið sjálft.
íbúanöfn eru 9. flokkur bátanafna, en
aðeins 7 nöfn eru í þeim flokki:
Breiðfirðingur, Fúfvíkingur, Grunnvík-
ingur, Hólmarinn, Sandvíkingur, Skag-
firðingur og Vestfirðingur. Þessi flokkur
er minni en búast mætti við um báta, en
tiltölulega fleiri skipanöfn eru af þessu
tagi. Fyrr á tíð hygg ég að þessi gerð
bátanafna hafi verið algengari.
Samheiti við skip
9. stærsti flokkur skipanafna eða sá
minnsti er heiti á skipum, þ.e. samheiti
við orðið skip, skv. Snorra-Eddu. Þau eru
þessi:
Dreki, Elliði, Knörrinn, Nökkvi, Skúta
og Örkin. (ísl.s.útg., 330).
Svipaður flokkur bátanafna er til sem
ég hef kallað hafsheiti, þar sem eru orð
um öldu, sjó, sækonung o.þ.h. og er sá
flokkur næstminnstur eða 8. að stærð
bátanafna. Þau eru 12 og eru einnig flest
mannanöfn: Alda, Bára, Bylgja, Dröfn
(Elva Dröfn), Gára, Hrönn, Kvika, Röst
(einnig samsett nöfn með -röst: Dalaröst,
Eyrarröst, Tindaröst), Unnur; Atli, Boði,
Sær.
Nöfnin að langmestu leyti íslensk
Þegar á allt er litið eru nöfn á íslensk-
um skipum að langmestu leyti íslensk.
Svo hefur reyndar verið lengst af íslands-
sögunnar. A 16. öld báru konungsbátar í
Vestmannaeyjum íslensk nöfn, líklega
þeir fyrstu af því tagi. (Sigfús Johnsen,
Saga Vestmannaeyja 11,84 o.áfr.) Þó voru
skipin á 19. öld mörg hver með erlend-
um nöfnum. Bjarni Sívertsen lét smíða
fyrsta þilskipið á íslandi í Hafnarfirði
1803 og hét það Havnefjords Proven.
(Einar Laxness, íslandssaga 111,28
(1995). Alfræði Vöku-Helgafells.) Hann
átli líka skipið De tvende Sostre 1809.
Skip Magnúsar Stephensens hét
Providentia. (Saga íslendinga VII, 302).
Á skútuöldinni var algengt að skútur
keyptar erlendis frá héldu erlendum
nöfnum sínum. Fyrsta eimskipið í eigu
íslendinga hét Ásgeir litli. Frá þvi að tog-
araöld gekk í garð hefur sú tegund skipa
yfirleitt borið íslensk nöfn. Heimir Þor-
leifsson sagnfræðingur segir í riti sínu
um sögu íslenskrar togaraútgerðar fram
til 1917, að íslenskir togaraeigendur hafi
sýnt þjóðrækni sína glöggt í nafnavali
skipanna. Einkum hafi þjóðarsagan og
norræn goðafræði verið þeim hugleikin.
Tíu togaranöfn voru tekin úr sögunni,
frá Garðari landnema til Jóns forseta, og
sjö úr goðafræði, Baldur, Bragi, Freyr,
Njörður, Rán, Ýmir og Þór. Siðan voru
nöfn eins og íslendingur, Jarlinn (hét
áður Earl Monmouth), Valur og Víðir, 3
hétu mánaðaheitum, Mars, Apríl og Maí.
Aðeins 5 togarar báru útlend nöfn, eins
og Coot og Seagull. Erlend útgerð,
Vídalínsútgerðin, sem gerði út 6 togara
frá Akranesi, lét öll skip sín bera nöfn
með -nes, en ekkert fyrstu íslensku félag-
anna hafði þann hátt á með togarana.
(97-98).
Ýmislegt hefur breyst í norrænum
skipanöfnum frá miðöldum til nútíma en
annað er líkt. Skip voru þá stundum
kennd við gefendur, t.d. Sveinsnautr,
skip sem Sveinn konungur á Englandi
gaf. Skip gat verið kennt við eiganda eða
skipasmiðinn eins og síðar, Benedikts-
bátrinn, Alfsbúzan. Nöfnin Langhúfr og
Skipsstúfr, Járnbarði ogjárnmeis, Rauð-
síðan, Stakanhöfði, Stígandi, Trékyllir
vísa til lags skipanna. Dýranöfn komu þá
líka fyrir: Gammur, Stangarfoli, Uxi, Vís-
undr. Ekki voru venjuleg mannanöfn eða
staðanöfn nöfn á skipum til forna nema
sem undantekning. Grænlenska skipið
Vinagautr gæti bent lil Óðins, þar sem
Gautur var eitt af heitum hans. í annál-
um er nefndur Sankti Pétur og Þorlákr
sem skipanöfn. Eitt skipsnafn var íbúa-
nafn, íslendingr. Staðarnöfn voru fátíð
sem nöfn á skipum, þó t.d. Snækollr (í
Sturlungu). (Finn Hodnebo. Skipsnavn.
Kulturhistorisk leksikon for nordisk
middelalder XV (1970), 560-562; íslend-
inga sögur. Nafnaskrá og Annálar og
nafnaskrá. íslendingasagnaútgáfan.)
Til er yfirlit yfir ensk skip frá 1280-
1380 og þar er flokkunin þessi til saman-
burðar:
1) Dýrlinganöfn o.þ.h.: Beata Maria. 2)
Önnur trúarleg nöfn, helgisiðir og hátíð-
ir: Abbol, Christmas. 3) Kvennanöfn:
Alice. 4) Karlanöfn: Andrew. 5) Eftirnöfn
(ættarnöfn) manna: Baxter. 6) Skipsteg-
und: Langbord. 7) “Góða ferð”, óska-
nöfn: Farewell. 8) Dýr: Haddock. 9) Ör-
nefni: Langeton. 10) Önnur nöfn,
auknefni: Blithe; Frere.
(Bertil Sandahl. 1994. Engelska och
nederlándska fartygsnamn frán tiden
1280-1380. Övriga namn. NORNA-
rapporter 56. Uppsala, 269 o.áfr.)
Samanburður við dönsk
skipanöfn
Samanburður hefur verið gerður við
dönsk skipanöfn frá 16. öld, þar sem líka
er flokkað í 10 flokka:
1) Biblíunöfn og trúarleg nöfn. Þar eru
m.a. Engelen, Arca Noe, Sancte
58 - Sjómannablaðið Víkingur