Náttúrufræðingurinn - 2007, Blaðsíða 3

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
VATNIÐ OG
BYGGÐIN
Vatn, til hvers? Við viljum vatn, við
þörfnumst vatns og við erum vatn
að miklu leyti. Hvort heldur er um
að ræða flóðhesta eða menn er
ásóknin í vatn mikil. Við sækjum í
vatn til leiks, yndisauka, fróðleiks,
heilsubótar og margs annars. Ná-
býli við vatn er mikill munaður og
aðgangur að hreinu vatni felur í sér
lífsgæði sem stór hluti mannkyns
fer á mis við. Myndun þéttbýlis
leiðir til þess að vötn og ár verða oft
óaðgengileg og því framandi í hug-
um þéttbýlisbúa. Vatnið er hreint
þegar það er leitt til þéttbýlis en
óhreint þegar það rennur frá því. í
daglegu amstri veltum við því lítið
fyrir okkur hversu heilnæmt vatnið
kunni að vera þegar það kemur til
okkar og enn síður hversu heil-
næmt það sé þegar það fer frá
okkur. Fyrir öllu þessu er séð og
við þurfum engar áhyggjur að hafa.
Við treystum því að uppruni vatns-
ins og pípurnar sem leiða það til
okkar séu þeirrar gerðar að þar séu
ekki skaðleg efni sem geti síðar á
lífsleiðinni leitt til heilsubrests. Við
erum lánsöm; á íslandi er vatnið
hreint og það er talið heilnæmt.
Margir telja það einn af stærstu
kostum þess að búa hér á landi. ís-
land er strjálbýlt land og þar með
hefur byggð fram að þessu tiltölu-
lega lítið þrengt að þeirri auðlind
sem vatnið er. Á suðvesturhorni
landsins er farið að bera á hlið-
stæðri þróun og margar fjölmenn-
ari þjóðir heims hafa þurft að
horfast í augu við samfara aukinni
borgarmenningu. Náttúran verður
að víkja og þar með vatnið. Reynd-
ar má segja að hvað þetta varðar
hafi Reykvíkingar snemma tekið til
hendinni. Snemma á síðustu öld
var Lækurinn beislaður og lokaður
niður í ræsi; sömu örlög biðu Rauð-
arár sem nú rennur undir Hlemm-
torgi og þaðan til sjávar.
Á höfuðborgarsvæðinu hefur
ásókn í land undir byggð aukist gíf-
urlega á síðustu áratugum.
Byggðaþróun í þéttbýli hér á landi
einkennist af mikilli landnotkun.
Núorðið er stór hluti margra vatna-
sviða, stöðuvatna og vatnsfalla á
suðvesturhorni landsins byggður.
Það þarf ekki að fjölyrða um áhrif
þess að malbika mikinn hluta
vatnasviða, leggja þau undir golf-
velli eða byggingar. Vatnasviðum
má líkja við líffæri. Á vatnasviðun-
um binst orka og hlaðast upp nær-
ingarefni sem nýtast lífverum neð-
ar á vatnasviðunum. Vatnasviðin
tempra rennsli vatna og draga úr
hitasveiflum. Þannig má ljóst vera
að mikil röskun á vatnasviðum
leiðir af sér röskun á stöðuvötnum
og vatnsföllum.
í lok marsmánaðar 2007 var hald-
in ráðstefna um vötn og vatnasvið
á höfuðborgarsvæðinu, ástand
þeirra og horfur. Þar leiddu saman
hesta sína margir af helstu sérfræð-
ingum landsins um skipulagsmál
og náttúrufar á vatnasviðum á
höfuðborgarsvæðinu, sem nær úr
Hvalfirði og suður á Vatnsleysu-
strönd. Á ráðstefnunni var gerð
grein fyrir reynslu nágrannaþjóða
okkar af áhrifum borgarmyndunar
á vötn og vatnasvið. Markmið ráð-
stefnunnar var að vekja athygli á
áhrifum þéttbýlismyndunar á vötn
og vatnasvið og nauðsyn þess að
við skipulag hverskyns mannvirkja
sé tekið tillit til þeirrar auðlindar
sem vatn er strax í upphafi skipu-
lagsferla. Helstu niðurstöður ráð-
stefnunnar voru:
Að hvergi verði hnikað frá þeirri
vernd sem lýtur að neysluvatni á
höfuðborgarsvæðinu og að sporn-
að verði gegn hverskyns sókn í það
land sem vatnsverndin nær yfir.
Að líffræðilegum fjölbreytileika
vatna sé viðhaldið og vistgæði
þeirra vatna sem raskað hefur verið
verði aukin og komið í veg fyrir að
vatnavistkerfum á höfuðborgar-
svæðunum hnigni vegna aukinnar
byggðar.
Að sveitarfélögin hefji samvinnu
um samræmda vöktun á vistkerf-
um vatna og vatnasviða á höfuð-
borgarsvæðinu. Helstu niðurstöður
ráðstefnunnar voru:
Að hvergi verði hnikað frá þeirri
vernd sem lýtur að neysluvatni á
höfuðborgarsvæðinu og að sporn-
að verði gegn hverskyns sókn í það
land sem vatnsverndin nær yfir.
Að líffræðilegum fjölbreytileika
vatna sé viðhaldið og vistgæði
þeirra vatna sem raskað hefur ver-
ið verði aukin og komið í veg fyrir
að vatnavistkerfum á höfuðborgar-
svæðunum hnigni vegna aukinnar
byggðar.
Að sveitarfélögin hefji samvinnu
um samræmda vöktun á vistkerf-
um vatna og vatnasviða á höfuð-
borgarsvæðinu.
Jón S. Ólafsson líffræðingur
71