Náttúrufræðingurinn - 2007, Blaðsíða 63

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
2. inynd. Árið 2003 gáfu írakar út 10.000
dínara seðil með mynd af arabískum
stærðfræðingi, Ibn al-Haytham (965-
1040), sem leiddi fram ýmsar
kennisetningar um eðli Ijóss og sjónar.
jafnframt var innkallaður seðill með sama
verðgildi með mynd af Saddam Hussein.
Lippersheys hafnað. En ítalskur
fjölfræðingur, Galileo Galilei, hafði
pata af störfum Lippersheys og lét
árið 1609 smíða sjónauka sömu
gerðar og bylti með hjálp hans hug-
myndum okkar um eðli alheimsins,
sem hér verður ekki rakið.
Einfaldur sjónauki er hólkur með
linsu á báðum endum. Hlutglerið,
sem snýr að viðfanginu, varpar
stækkaðri mynd sem hin linsan,
augnglerið, beinir inn í auga athug-
andans.
I sjónaukum þeirra Lippersheys
og Galileos var hlutglerið safngler
eða stækkunargler og stækkaði því
myndina af viðfanginu. En augn-
glerið, sem horft var í, var dreifigler
sem minnkaði þessa mynd, þótt
heildarútkoman væri að sjálfsögðu
stækkun. Kosturinn við þessa skipan
er að myndin sem birtist athugand-
anum smjr rétt. Þessi einfalda sam-
setning, safngler og dreifigler, hefur
verið notuð í litlum leikhúskíkjum.
Árið 1611 endurbætti Johannes
Kepler stjörnusjónaukann með því
að setja safngler í báða enda hans.
Þessi skipan er enn á öllum stjörnu-
sjónaukum með linsum, þótt sam-
sett linsukerfi séu nú komin í stað
einfaldra safnglerja. Um spegil-
sjónauka verður hér ekki fjallað,
eins og fyrr er getið.
Stjörnusjónaukar
OG JARÐSJÓNAUKAR
Stjörnusjónauki Keplers sýndi það
sem fyrir augu bar á hvolfi. Það á
enn við um flesta stjörnusjónauka af
þessari gerð og kemur ekki að sök.
Þetta er aftur á móti til trafala í
venjulegum sjónaukum og framan
af leystu menn vandann með því að
skjóta aukasafnlinsu eða linsukerfi
inn í sjónpípuna, sem rétti af öfugu
myndina úr hlutglerinu. Þannig
urðu til þær löngu sjónpípur sem
sjást í ævintýrakvikmyndum í
höndum sjóræningjaforingja og
annarra kapteina á seglskipum.
NÚTÍMA
HANDSJÓNAUKAR
I nútíma handkíkjum eru jafnan tvö
linsukerfi, hlutgler og augngler.
Myndinni er snúið rétt og geisla-
brautin auk þess stytt - og þar með
kíkirinn allur - með prismum, gler-
strendingum sem senda geislann
fram og aftur og snúa í leiðinni
braut hans við svo myndin birtist
rétt í augum athuganda (3. mynd).
ítalskur sjónglerjasmiður, Ignazio
Porro, fékk árið 1854 einkaleyfi á
prismakerfi sem lengi hefur verið
notað í handsjónaukum. Jafnframt
því sem myndinni er snúið við er
ljósgeislanum beint til hliðar, svo
meira bil verður á milli hlutglerja en
au^nglerja.
Ymis tæknivandamál voru í vegi
fyrir þróun prismakíkjanna sem
voru ekki leyst fyrr en undir lok 19.
aldar, þegar þýska fyrirtækið Carl
Zeiss setti brúklega prismakíkja af
porrogerð á markað.
3. mynd. Braut Ijóss um porroprismakíki
(t.v.) og þakprismakíki (t.h.). Myndin
kemur úr hlutglerinu á hvolfi og spegluð
um lóðréttan ás. Ljósið fer um tvö prismu.
í þvífyrra er myndinni snúið á réttan kjöl
en í hinu er spegilmyndinni snúið við.
Önnur gerð prismakíkja kom
fljótlega fram, sem í eru svokölluð
þakprismu („roof prism” á ensku,
„Dachkantprisma" á þýsku). Þessir
kíkjar eru oft léttari en samsvarandi
porrokíkjar og fyrirferðarminni,
einkum á breiddina, því hlutglerin
eru beint framan við augnglerin.
Þeir eru hins vegar flóknari í fram-
leiðslu en porrokíkjar og þar með
dýrari og voru framan af viðkvæm-
ari fyrir áföllum og hnjaski. Nú hafa
framleiðendur vandaðra sjónauka
komist fyrir þannig tæknivanda og
bestu (og dýrustu) þakprismakíkjar
taka samsvarandi porrokíkjum
fram um myndgæði ef nokkuð er.
Hins vegar hafa líka orðið framfarir
í gerð porroprismna, svo flestir
menn geta verið fullsæmdir af
hvorri gerðinni sem er ef tækin
koma frá traustum og virtum fram-
leiðanda. Þeir sem vit hafa á vara
samt við ódýrum þakprismakíkj-
um: Ætli menn ekki að festa umtals-
vert fé í sjónauka er öruggara að
halla sér að porrogerðunum. En
yfirleitt á það við, á þessu sviði eins
og öðrum, að menn fá það sem þeir
greiða fyrir, að því tilskildu að þeir viti
hvaðþeir þurfa og festi ekkifé í óþörfum
búnaði sem í mörgum tilvikum þyngir
ktkinn.
131