Náttúrufræðingurinn - 2007, Blaðsíða 17

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Friðgeir Grímsson, Leifur A. Símonarson og Thomas Denk
Elstu flórur
ÍSLANDS
Igreininni er lýst eins nákvæmlega og unnt er plöntusamfélögum úr
elstu setlagasyrpum á íslandi, en þær eru taldar 15 og 13,5 milljón ára.
Allmargar plöntutegundanna sem hér verður fjallað um hafa ekki ver-
ið greindar áður úr íslenskum jarðlögum og sagt er frá nýrri tegund af
linditré sem nýlega var nafngreind og fékk latneska nafnið Tilia selardalen-
se', en við höfum kosið að nefna arnarlind á íslensku. Þegar bornir eru sam-
an 15 milljón ára gamlir plöntusteingervingar frá Selárdal í Arnarfirði og
Botni í Súgandafirði kemur í ljós að á þessum tíma þrifust hér mismunandi
gerðir af plöntusamfélögum og geta þau gefið okkur töluverðar upplýsing-
ar um ýmsa umhverfisþætti sem hér voru ríkjandi. Plöntuleifarnar í Selár-
dal og setlögin sem þær eru varðveittar í bera vott um frekar orkuríkt há-
lendissvæði markað af eldvirkni, en plöntuleifarnar og setlögin í Botni
endurspegla hins vegar plöntusamfélag á láglendi. Plöntusamfélagið í set-
lögunum í Selárdal einkennist af lauftrjám og algengasta tegundin þar er
arnarbeyki (Fagus friedrichii), en barrtré sem þrífast best í mýrum og fenj-
um, og einnig á þurrari svæðum, setja svip sinn á samfélagið í Botni.
Plöntuleifarnar sem fundist hafa ofan Ketilseyrar í Dýrafirði eru yngri, eða
um 13,5 milljón ára, og þar er flóran einhæfari og svipar meira til plöntu-
samfélagsins í Selárdal en í Botni. Litlar breytingar virðast hins vegar hafa
orðið á samsetningu flórunnar á tímabilinu frá því fyrir 15 milljón árum og
þar til fyrir 13,5 milljón árum. Islensk plöntusamfélög á þessum tíma voru
allrík af plöntum náskyldum núlifandi tegundum sem einkenna heit-
tempruð miðjarðarsvæði, meðal annars vatnafuru (Glyptostrobus), magnól-
íu (Magnolia) og hjartartré (Cercidiphyllum). Benda plöntusamfélögin ein-
dregið til þess að hér hafi verið frekar heitt og rakt heittemprað loftslag
(svokallað Cfa-loftslag samkvæmt flokkunarkerfi Köppens).2 Rannsóknir á
dreifiháttum plöntuhópa úr elstu setlögum landsins sýna að sumir þeirra,
eins og kastanía (Aesculus) og beyki (Fagiis), hefðu ekki getað numið hér
land ef frum-ísland hefði verið aðskilið frá meginlöndum af víðáttumiklu
hafi. Þar að auki dreifast flestar aðrar tegundir sem þarna finnast með
vindi frekar stutt frá móðurplöntunni. Rannsóknir sýna að þegar plöntur
námu land á frum-íslandi var það enn tengt við meginland Evrópu eða
Norður-Ameríku á einhvern hátt. Þetta landsvæði var hluti af Grænlands-
Skotlands þverhryggnum, en vitað er að stór hluti hans var ofan sjávar-
máls alveg frá upphafi nýlífsaldar og til loka ólígósentíma og ef til vill með
einhverjum hætti allt fram á miðbik míósentíma.
INNGANGUR
Hinn tertíeri jarðlagastafli Islands
er að stærstum hluta gerður úr
basalthraunum og eru þau elstu um
16 milljón ára. Vegna mikillar eld-
virkni hafa tíð eldgos og hraun-
rennsli eftir yfirborði gert það að
verkum að hraun hafa lagst yfir set-
lagasyrpur og víða varið setlögin
gegn rofi. í dag hafa verið borin
kennsl á sex áberandi setlagasyrpur
á Vestfjörðum og Vesturlandi (1.
mynd): Selárdals-Botns setlaga-
syrpuna (15 milljón ára), Dufans-
dals-Ketilseyrar setlagasyrpuna
(13,5 milljón ára), Brjánslækjar-
Seljár setlagasyrpuna (12 milljón
ára), Tröllatungu-Gautshamars set-
lagasyrpuna (10 milljón ára),
Skarðsstrandar-Mókollsdals set-
lagasyrpuna (9-8 milljón ára) og
Hreðavatns-Stafholts setlagasyrp-
una (7-6 milljón ára). Setlögin í
þessum syrpum eru að mestu rauð-
leitur forn jarðvegur eða foksandur,
dökkleit eða svört kolalög, gosrænt
set (gjóska) og margbreytilegt
straum- og stöðuvatnaset. I setlög-
unum hafa víða fundist gró og frjó-
korn, steingerð laufblöð eða för eftir
þau, barrnálar, aldin, könglar, fræ
og stöngulhlutar. Steingervingar úr
setlögum frá síðmíósentíma (12 til 6
milljón ára) hafa verið rannsakaðir
allmikið, m.a. af O. Heer3, Jóhannesi
Áskelssyni4, W.L. Friedrich5 og Leifi
Náttúrufræðingurinn 75 (2-4), bls. 85-106, 2007
85