Náttúrufræðingurinn - 2007, Blaðsíða 35

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
þessum tímum, þegar Norður-Atl-
antshafið breikkaði sífellt, er talið að
flutningsleiðin yfir Svalbarða hafi
rofnað og líklegt er að sá hluti af
Grænlands-Skotlands þverhryggn-
um sem lá um Færeyjar og frum-ís-
land hafi þá orðið illfær plöntum
með stuttan dreifiradíus. Plöntur
höfðu þó enn góða möguleika á að
dreifa sér milli frum-íslands og
Grænlands þar sem nýmyndaður
Kolbeinseyjarhryggur og möttulefni
frá heita reitnum tengdu ennþá
frum-ísland við Grænland (11.
mynd; fyrir 15 milljón árum). Vegna
gliðnunar Norður-Atlantshafs-
hryggjarins á Islandi ætti landið að
lengjast um 20 km á einni ármilljón
út frá rekhryggnum, en roföflin
sverfa af landinu vestan- og austan-
megin samfara því að þungt bergið
sígur í sjó þegar fjarlægðin frá heita
reitnum er orðin svo mikil að upp-
drifsins frá honum nýtur ekki leng-
ur við. Því lengist landið varla telj-
andi við núverandi aðstæður.551 dag
virðast rekbelti landsins hafa ákveð-
inn líftíma og loks kulna þau og ný
rekbelti taka við nær heita reitnum.
Rekbeltin færast því nær honum og
möttulefnum sem þar koma til yfir-
borðs. Rannsóknir á rekbeltum Is-
lands sýna endurtekna og snögga
austurfærslu þeirra eða „stökk" sem
viðbrögð við hægfara vesturfærslu
flekaskilanna (á milljónum ára)
vegna staðsetningar heita reitsins.
Fyrir 24 til 15 milljón árum var
gliðnunin á svonefndu Vestfjarða-
rekbelti (nú neðansjávar norðvestan
við Vestfirði),28 en fyrir um 15 millj-
ón árum varð nýtt rekbelti virkt og
er það kennt við Snæfellsnes.
Plöntusteingervingar og jarðhniks-
ferli benda til þess að samfara því að
Grænlands-íslands hluti Græn-
lands-Skotlands þverhryggjarins
lengdist hafi heiti reiturinn ekki
lengur getað haldið öllu landsvæð-
inu ofan sjávarmáls. Þar sem nýja
Snæfellsnesrekbeltið varð sífellt
virkara meðan virkni Vestfjarðarek-
beltisins minnkaði stöðugt, uns það
að lokum kulnaði, má gera ráð fyrir
því að vestasti hluti landsins hafi
kólnað og sigið niður fyrir sjávar-
mál. Þegar þetta gerðist rofnaði
landsambandið við Grænland og
plöntur með stuttan dreifiradíus
gátu ekki lengur flust eða dreift sér á
milli landanna. Fyrir um 7-6 milljón
árum dró úr virkni á suðurhluta
Snæfellsnesrekbeltisins og núver-
andi Reykjanesrekbelti varð virkt.
Nyrðri hluti þessa forna rekbeltis
kólnaði síðan og varð óvirkur fyrir
um 4-3 milljón árum en þá varð nýtt
rekbelti virkt á Norðausturlandi og
er það enn.56 A þessum tímum var
ísland orðið eyja og hafði raunar
verið í milljónir ára (11. mynd).
Loftslag OG GRÓÐURFAR
Á ÍSLANDI FYRIR15 TIL 13,5
MILLJÓN ÁRUM
Rannsóknir á djúpsjávarseti benda
til þess að sú hnattræna hlýnun sem
varð um miðbik míósentíma hafi
náð hámarki fyrir 16-15 milljón
árum.57 Sú staðreynd að hér finnast
í jarðlögum plöntur af grátviðarætt,
evrópuvatnafura, hvítplatanviður,
magnólía og kastanía bendir til þess
að hér hafi ríkt frekar heittemprað
og rakt loftslag, en það er í góðu
samræmi við túlkanir vísinda-
manna á loftslagi út frá suðlægari
flórum í jarðlögum á meginlandi
Evrópu og Norður-Ameríku.58'59'60
Plöntuhópar eins og vatnafura,
hjartartré og kastanía benda til þess
að hér hafi verið milt miðjarðar-
loftslag, án þurrkatímabila en með
heit sumur (Cfa-loftslag). Strand-
rauðviður (Sequoia sempervirens) er
eina núlifandi tegundin sem er ná-
skyld fornrauðviðnum og vex í
röku miðjarðarloftslagi (Csa-lofts-
lagi) á svæðum þar sem tíðar þokur
bæta fyrir úrkomuleysi. Þetta bend-
ir til þess að fornrauðviður míósen-
tíma hafi þurft á frekar röku og
hlýju loftslagi að halda án langvar-
andi þurrkatímabila til þess að
dafna vel. Einnig er athyglisvert
hversu flóran hefur áberandi yfir-
bragð tempraðs loftslags og má í
því sambandi nefna ættkvíslirnar
beyki, álm, lind, hlyn og elri.
Nánari upplýsingar um hitastig á
Islandi á míósentíma má fá með því
að bera steingerðu plönturnar frá
Selárdal, Botni og Ketilseyri saman
við náskylda núlifandi plöntuhópa
eða tegundir (12. mynd). Ef mögu-
legt er að greina steingervinga til
tegunda út frá formfræðilegum ein-
kennum er oft hægt að bera þá sam-
an við núlifandi tegundir með sömu
eða svipuð einkenni. Nú á dögum er
útbreiðsla trjáplantna allvel þekkt
og gróðurfarskort og loftslagskort
(t.d. ársmeðalhiti landsvæða) að-
gengileg flestum. Með samnýtingu
þessara gagna má finna þann árs-
meðalhita sem ákveðin trjáplanta
þrífst við í dag. Til þess að fá sem
nákvæmastar upplýsingar um árs-
meðalhitann sem ríkti þegar
ákveðnar plöntur lifðu á fyrri jarð-
sögutímum er nauðsynlegt að
vanda vel til greiningar plöntuleifa
úr jarðlögum og einnig fást betri
niðurstöður ef fleiri en færri tegund-
ir steingerðra og núlifandi plantna
eru bornar saman. I þessu sambandi
má benda á að oft er ársmeðalhiti
sem tiltekin tegund þrífst við ekki sá
sami og aðrar tegundir sömu ætt-
kvíslar kjósa. Ef tekið er mið af ætt-
kvíslinni í heild fæst því oft ársmeð-
alhiti á breiðara bili en ef eingöngu
er notast við tiltekna tegund. A 12.
mynd má sjá þá plöntuhópa og teg-
undir sem eru sambærilegar plönt-
unum úr elstu setlögum á íslandi.
Plöntur þessar vaxa í dag í tempruð-
um og heittempruðum skógum
Norður-Ameríku, Evrópu og Asíu.
Þær gefa til kynna að ársmeðalhiti
hér á landi fyrir 15-13,5 milljón
árum hafi verið á bilinu 9,3-10,5°C.
Bent skal á að eina núlifandi
vatnafuran, Glyptostrobus pensilis
eða kínavatnafura, sem vex í Kína
og Víetnam, fellur utan við þetta
hitastigsbil, en talið er að núverandi
útbreiðsla tegundarinnar sé til kom-
in seint á nýlífsöld og vitað er að
hún hafði mun meiri útbreiðslu
áður fyrr og var þá algeng í plöntu-
samfélögum á norðlægum slóðum.
Fyrr á nýlífsöld er hún því talin hafa
þrifist við lægra hitastig en hún
103