Náttúrufræðingurinn - 2003, Blaðsíða 49

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
5. desember 1996. Gömul stikn á sandínumfrá pvífyrir opnun hringvegarins 1974. Ljósmynd Oddur Sigurðsson.
ur þess í bréfinu til stjórnarinnar að
bátur með 12 mönnum hafi farist við
Ingólfshöfða 6. apríl 1746, en fram
kemur að menn töldu höfnina hafa
verið betri áður.
Sveinn varð að dvelja í Skaftafelli
nokkra daga í bakaleið og varð að
fara jökulinn til að komast vestur
fyrir Skeiðará, og mun það vera
fyrsta ferð á jökli yfir Skeiðará sem
heimild er til um, en fram kemur hjá
Sveini að áður hafi sú leið verið far-
in en sé stundum ófær, jafnvel gang-
andi manni. En nú kemur fram hjá
Sveini að Skeiðará rann að Skafta-
fellsbrekkunum vestanverðum, því
hann varð að fara inn úr Grjóthól til
að komast á jökulinn. Veturinn eftir
var Sveini skrifað úr Oræfum og
þess þá getið að 9. janúar (1794)
hefði drukknað margt fé frá Svína-
felli í Skeiðará, svo að greinilegt er
að þá hefur hún runnið austur með
sveitinni. Líklegt má telja að Skeið-
ará hafi ekki verið búin að renna
lengi að brekkunum, því svo er að
sjá, eftir sögnum sem virðast traust-
ar, að hún hafi ekki runnið austur
með brekkunum fyrr en í og eftir
stóra hlaupið 1861. Sveinn spurði
Jón Einarsson í Skaftafelli hvernig
nafnið Skeiðará hefði orðið til, en
hann kvaðst hafa heyrt að vefjar-
skeið hefði tapast í ánni og af því
hefði hún fengið nafnið. Þetta er
elsta sagan um hvernig nafnið varð
til og getur verið rétt, en þar sem vit-
að er að nafnið var þá a.m.k. tveggja
alda gamalt getur þetta einfaldlega
verið skýringartilraun.
GAMLI farvegur
Því miður hefur Sveinn ekki skrifað
lýsingu á Skeiðarársandi sem hægt
væri að bera saman við seinni lýs-
ingar, en hann segir Skeiðará hafa til
skamms tíma runnið í Gamla farvegi
austanhallt á miðjum Sandi. Sam-
kvæmt þeim heimildum sem til eru
virðist eitthvað bogið við þetta. Að
vísu átti áin til að renna stuttan tíma
nærri miðjum Sandi síðar og getur
hafa gert það einhvern tíma á 18.
öld, en fram yfir aldamótin 1900 var
vel þekkt örnefni austarlega á sand-
inum Gamli farvegur, og virðist hafa
verið sá farvegur sem hún rann í, að
sögn Sigurðar Stefánssonar sýslu-
manns sem áður er getið. Eftir því
sem mér var sagt af mönnum sem
vel vissu hvar sá farvegur var, virtist
mér hann hafa verið smáspöl austan
við Sæluhúskvísl, en óvíst hvað
hann náði langt upp á Sand. Hugs-
anlega gæti hafa fallið niður hjá
Sveini orðið „fram", og hefðu átt að
vera „austanhallt fram á miðjum
sandi" því þá hefði það verið rétt
staðsetning á þeim Gamla farvegi
sem þekktur var fram yfir 1900.
Hann mun hafa verið vel gróinn,
sennilega stör, á þeim tíma sem faðir
minn, Björn Pálsson, og Stefán Bene-
diktsson, bóndi í Hæðum í Skafta-
felli, þekktu hann, því að þeirra sögn
heyjaði Þorsteinn Guðmundsson
þar á 20 hesta árið 1902, en árið eftir
jafnaði hlaup svo rækilega um far-
veginn að hans sér engan stað, en sá
heyskapur getur ekki hafa verið of-
arlega á Sandinum.
En til er ein heimild um hvað
menn töldu Gamla farveg vera langt
frá Hörðuskriðu; hún er í skýrslu
Guðlaugs Guðmundssonar sýslu-
manns um Skeiðarárhlaupið 1897 og
er birt í bók Sigurðar Þórarinssonar
„Vötnin stríð", á bls. 106. Sú skýrsla
er byggð á athugun Stefáns Þor-
valdssonar pósts, sem hafði farið
ásamt tveirn öðrum til að kanna
hvort hægt væri að komast austur
yfir Skeiðarársand og ljúka af póst-
ferð sem hlaupið hafði komið í veg
fyrir. I skýrslunni segir m.a.: „Hæð-
ina á hrönninni eða jöklinum segja
þeir ýkjulaust 11-13 mannhæðir, þ.e.
60-80 fet, og hún nær frá Hörðu-
skriðu að svonefndum „Gamlafar-
veg", en það segja menn að muni
vera nál. 3A mílu." Samkvæmt því
125