Náttúrufræðingurinn - 2003, Blaðsíða 36

Náttúrafræðingurinn
Örnólfur Thorlacius
DÝRARAFMAGN OG
RAFMÖGNUÐ DÝR
í íslenskum þjóðsögum er greint frá ýmsum ókindum. Meðal þeirra er
hrökkállinn. Honum er svo lýst í Þjóðsögum Jóns Árnasonar (1862):
Einginn maður er svo djarfur, að leggja sér hrökkál til munns, enda munu
pessfá dæmi, að hann hafi veiðzt. Hann er álnarlángur og heldur sig helzt
íforarpyttum og stöðuvötnum, en pó einnig í rennandi vatni. Ef einhver
skepna, stórgripir eða menn, stíga fæti sínum í pað vatn, sem hann er í,
hríngar hann sig utan um fótinn og skellir hann sundur, eða sker hann inn
að beini, og pykjast menn hafa tekið eptir pví, að hestar hafi komið haltir
upp úr vötnum, og hafi annaðhvort mist neðan af einum fætinum um
mjóalegginn eða verið skornir par inn í bein alt í kringum fótlegginn. Þó
vinnur hann ekki á sauðarfætinum, pví hann er of mjór til pess, að hann
geti krept sig utan um hann. Ekki ber mönnum saman um, hvernig á pví
standi, að hann stýfir sundur fætur manna og gripa. Eggert Ólafsson seg-
ir, að hrökkállinn sé svo eitraður, að hann éti sundur fótinn. En Mohr hef-
ur heyrt pað sagt hér á landi, að hann hafi ugga hvassa sem sagartennur,
og með peim skeri hann sundur hold og sinar inn að beini.
I ám í Suður-Ameríku lifir öllu raunverulegra kvikindi, stærðar fiskur sem
verst fjendum og lamar bráð með raflosti. Þennan fisk hafa íslenskir náttúru-
fræðingar kallað hrökkál, og hafa eflaust sótt nafnið í þjóðtrúna. Áður en
vikið verður að honum og öðrum rafvæddum fiskum, skulum við líta á
gamlar og nýjar hugmyndir um hlut rafmagns í lífsstarfseminni.
DÝRARAFMAGN
Á átjándu öld, 1737-1798, lifði á ítal-
íu læknir sem Luigi Galvani hét. Þá
var þekking manna á rafmagni tak-
mörkuð, en Galvani hafði mikinn
áhuga á þessu orkuformi og hafði
raunar nokkur áhrif á síðari tíma
nýtingu á því, eins og ráða má af því
að sinkhúðun til að ryðverja ýmsa
nytjahluti úr járni, allt frá gaddavír
til gömlu landróveranna, er við
hann kennd og kölluð galvanísering.
Galvani skar vöðva úr legg frosks
ásamt taug sem vöðvanum tengdist.
Þegar hann hleypti rafstraumi á
taugina, kipptist vöðvinn við. Þetta
túlkaði Galvani þannig, árið 1791, að
vöðvinn gengi fyrir sérstakri tegund
rafmagns, dýrarafmagni, sem yrði til
í taugakerfi dýra og manna, einkum
í heilanum, og flæddi um taugar til
vöðva.
Hugmyndir Galvanis um dýra-
rafmagn hafa ekki staðist tímans
tönn. Heilinn og aðrar stjórnstöðvar
taugakerfisins eru ekki rafstöðvar
sem sjá vöðvunum fyrir orku. Samt
er Ijóst að rafmagn á mikinn þátt í að
tempra alla lífsstarfsemi. Veikar
spennusveiflur á yfirborði frumna
og frumuparta samhæfa störf þeirra,
til dæmis þegar boð berst um taug,
vöðvi dregst saman eða kirtill sendir
frá sér efni. Þessi boð magna læknar
og lífeðlisfræðingar, til dæmis í
hjarta- eða heilarafriti, og túlka út frá
þeim eðlilega eða sjúklega líkams-
starfsemi.
112 Náttúrafræðingurinn 71 (3-4), bls. 112-115, 2003