Náttúrufræðingurinn - 2003, Blaðsíða 6

Náttúrufræðingurinn
2. mynd. Útsýni til Kötlu frrí Mýrdalssandi. Háabunga markar syðri öskjubarm eldstöðvarinnar, Austmannsbunga þann nyrðri.
Kötlukollarnir, sem eru úr stiru bergi, eru austan við austurbarm öskjunnar. - A view towards Katla from the Mýrdalssandur
outwash plain. Háabunga marks the southern caldera rim of the volcano, Austmannsbunga the northern caldera rim. Kötlukollar are
acidic domes slightly east of the eastern caldera rim. Ljósm./Photo: Erik Sturkell.
Þótt sum gosin á sögulegum tíma
hafi vissulega verið stór þá eru til
ummerki eftir mun stærri gos á for-
sögulegum tíma. I setlögum á botni
Atlantshafs má til dæmis finna
gjóskulag eitt mikið sem talið er að
megi rekja til goss í Kötlu fyrir um
12.000 árum (Lacasse o.fl. 1995).
Landið var þá að verulegu leyti hul-
ið jökli svo ummerki um gosið sjást
óvíða á þurru landi. Þá má heldur
ekki gleyma að megineldstöðin
Katla tilheyrir eldstöðvakerfi sem
innifelur xtærliggjandi sprungu-
svæði, þ.m.t. Eldgjá. Þannig má með
réttu telja gosið í Eldgjá árið 934 til
gosa á Kötlukerfinu. Nýlegt mat á
rúmmáli gosefna í því mikla hraun-
gosi gefur 19,6 km3 (Þorvaldur Þórð-
arson o.fl. 2001).
Kvikuhólf og
ÞRÝSTINGUR
Bráðin bergkvika safnast gjarnan
fyrir í hólfum undir megineldstöðv-
um. Ef kvikustreymið inn í hólf held-
ur nógu lengi áfram nær þrýstingur
kvikunnar að lokum að brjóta henni
leið út úr hólfinu og til yfirborðs.
Þegar kvika streymir inn í hólfið
þenst það út eins og blaðra. Jarð-
skorpan umhverfis það ýtist út og
þak þess lyftist. Jarðskorpan tekur að
bresta umhverfis hólfið og jarð-
skjálftavirkni vex. Bæði jarðskjálft-
arnir og þenslan eru mælanleg.
Kvikuhólf er undir Kötlu á fárra kíló-
metra dýpi (Ólafur Guðmundsson
o.fl. 1994). Á Kötlusvæðinu er net
skjálftamæla sem notað er til eftirlits
með jarðskjálftavirkninni. Einnig er
fylgst með kvikuhólfsþensluxmi með
GPS-mælingum (1. mynd).
Með endurteknum, nákvæmum
mælingum má ákvarða hvort þrýst-
ingur í kvikuhólfinu fer vaxandi eða
minnkandi. Einnig má finna hversu
djúpt er niður á hólfið. Ef grunnt er
niður á það verða yfirborðshreyfing-
arnar allar á þröngu svæði umhverf-
is miðju þess. Hólf sem situr djúpt í
jarðskorpunni veldur hreyfingum á
3. mynd. Reiknilíkan Mogis af hæðarbreytingum lands yfir kvikuhólfi þar sem þrýsting-
ur fer vaxandi. Reiknað er fyrir kúlulaga hólf rí 4,9 km dýpi. - A computational model
(Mogi-model) of uplift of the Earth's surface above a magtna chamber with increasing
pressure. The magma chamber is assumed to be spherical and at the depth of4.9 km.
82