Náttúrufræðingurinn - 2003, Blaðsíða 39

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
6. mynd. Hrökkállinn Electrophorus electricus sem verður allt að 2 J/2 m langur, lifir í ám í hitabelti Suður-Ameríku. (Migdalski
& Fichter 1989.)
Hrökkviskötur
Rafmagnaðar skötur (ættin Torped-
inidae) lifa í öllum höfum heims, alls
liðlega 30 tegundir. Sumar hafast við
á djúpsævi, aðrar á grynningum.
Skötur af stærstu tegundunum geta
orðið nærri tveggja metra langar og
allt að 100 kíló (4. mynd), en þær
minnstu verða ekki lengri en 30 cm
Heimildir
Jón Árnason 1862. íslenzkar þjóðsögur og
æfintýri. Leipzig.
Migdalski, Edward C. & George S. Fichter
1989. The Fresh and Salt Water Fishes of
the World. Myndir eftir Norman
Weaver. Greenwich House, New York.
New Scientist 4. maí 2002.
Schmidt-Nielsen, Knut 1997. Animal
Physiology. Adaptations and
Environment. Cambridge University
Press.
UM HÖFUNDINN
Ömólfur Thorlacius (f.
1931) lauk fil.kand.-
prófi í líffræði og efn-
fræði frá Háskólanum
í Lundi í Svíþjóð 1958.
Hann var kennari við
Menntaskólann í Reykja-
vík 1960-1967, Mennta-
skólann við Hamrahlíð
1967-1980 og rektor
þess skóla 1980-1995. Samhliða kennslu-
störfum hefur Ömólfur samið kennslubækur
og hann hafði um árabil umsjón með
fræðsluþáttum um náttúrufræði í útvarpi og
sjónvarpi. Hann var um skeið ritstjóri Nátt-
úmfræðingsins.
PÓSTFANG HÖFUNDAR
Ömólfur Thorlacius
Bjarmalandi 7
108 Reykjavík
(5. mynd). Stórar hrökkviskötur geta
sent frá sér 200 volta rafliögg.
Raflíffærin í hrökkviskötum eru
úr ummynduðum vöðvum, beggja
vegna í bolnum framanverðum (sjá
5. mynd).
Hrökkáll
Hrökkállinn (6. mynd) er stór fersk-
vatnsfiskur, um eða yfir tveggja
metra langur, sem lifir í ám í Suður-
Ameríku, mjósleginn og líkur ál að
lögun en lítt skyldur honum. Hann
er á ýmsum málum kenndur við
rafmagnsframleiðslu sína. Fræði-
heitið er Electrophorus electricus; á
ensku heitir dýrið electric eel og el-
ektrisk ál á norðurlandamálum. Is-
lenska heitið hrökkáll höfðar sjálf-
sagt til samnefnds þjóðsagna-
kvikindis, og aðrir fiskar sem gefa
frá sér rafhögg sækja líka fyrri
hluta íslensks heitis síns í þjóð-
trúna.
Helstu líffæri hrökkáls, svo sem
heili, magi, hjarta, tálkn, þvag- og
kynfæri, rúmast í fremsta hluta lík-
amans. Þar fyrir aftan tekur við löng
stirtla, fjórir fimmtu af lengd dýrs-
ins, og í henni „rafstöðin", vöðva-
kerfi sem getur látið frá sér liðlega
600 volta högg, en það dugir til að
drepa eða lama flest kvikindi sem
leita á hrökkálinn eða hann leitar á.
Ungir hrökkálar senda frá sér jafn-
háspennt högg og eldri ættingjar
þeirra, en straumstyrkurinn magn-
ast með árunum - voltin haldast
óbreytt en amperum fjölgar.
Ekki eru heimildir um að hrökk-
áll hafi orðið mannsbani, en ljóst er
að það er annað en þægilegt að
koma of nærri þessu dýri.
Ungir hrökkálar sjá þokkalega,
en með aldrinum rýrna augun og
fiskarnir verða að sama skapi háð-
ari rafboðum til að greina umhverf-
ið. Þessi lágspenntu rafboð verða til
í öðrum vöðvum en hin háspenntu.
Frá stjórn HÍN
Breytingar verða á tíma og staðsetningu fræðsluerinda HÍN á vormisseri
2004. Fræðsluerindin munu sem fyrr verða haldin síðasta mánudag hvers
mánaðar en hefjast klukkan 17 og verða í hinu nýja Náttúrufræðihúsi
Háskóla íslands í Vatnsmýrinni, kennslustofu 1 (salur 132).
Við þökkum þeim félagsmönnum sem þegar hafa sent okkur netföngin
sín um leið og við ítrekum til annarra beiðni um netföng. Vinsamlega
sendið netföngin til hin@hin.is eða dreifing@hin.is
115