Náttúrufræðingurinn - 1987, Side 9

hraunin í Álftaveri og á Mýrdalssandi
væru úr syðri hluta sprungukerfisins.
í ljósi þess að Eldgjá er hluti af
þeirri miklu sprungurein, sem rekja
má jökla milli, er naumast óeðlilegt að
velta því fyrir sér hvort myndun Eld-
gjár sé ekki fyrst og fremst afleiðing af
sprungumyndun og höggun (tekton-
ik), en eldvirknin komi síðar til. Hér
skal og á það bent að þar sem akvegur-
inn inn eftir gjánni endar er gíghrúgald
mikið, sem hallast upp að eystri gjá-
veggnum, en það sýnir að gjáitr var til
þegarþargaus. Um þetta getur hver sá
er á staðinn kemur sannfært sig, en
þetta þýðir að sjálfsögðu að gjáin er
eldri en gosið.
HRAUNIN
Fullyrt hefur verið að hraun það,
sem runnið hefur til austurs um
skarðið þar sem Nyrðri Ófæra og
Strangakvísl nú renna, hafi fallið
austur í hið forna Skaftárgljúfur og
eftir því niður á láglendið og að á því
stæði Landbrotsbyggð. Það hefur
m. ö. o. verið gengið út frá því að
Eldgjárhraun hafi þar lent undir Skáft-
áreldahrauni frá 1783, en svo virðist
sem enginn hafi skoðað þau hrauna-
mót. Kort Sappers er ekki nógu ná-
kvæmt og nær ekki nógu langt austur til
þess að sýna þetta. Robson (bls. 102)
segir einfaldlega: „. . . . they disap-
pear under the Laki lava of the Skaftá
valley“. Kort hans af þessu er naumast
gert á staðnum. Sé nokkuð nánar hug-
að að þessum meintu hraunmótum
kemur eftirfarandi í ljós. Rétt neðan
við þann stað þar sem Strangakvísl og
Nyrðri Ófæra koma saman, skiptist
vatnið aftur í tvo arma (1. mynd).
Nyrðri kvíslin fellur út af norðurbrún
hraunsins góðan spöl austar og rennur
eftir það meðfram því og svo út á
slétta sanda. Syðri kvíslin, sem á
köflum skiptist í nokkra arma, eftir því
hvað vatnið er mikið, fellur í fossum út
af hrauninu (2. mynd), sem þar mynd-
ar talsvert háa brún (3. mynd), og út á
áður nefnda sanda, kippkorn sunnar
en nyrðri kvíslin. Að austan takmark-
ast þessi sandslétta af ávalri jökulurð-
arbungu. Við nánari athugun kemur í
ljós að undir þessari sandsléttu er
Skaftáreldahraun, sem sjá má af því að
klettar og hraunhryggir úr því standa
víðs vegar upp úr sandinum bæði nyrst
og syðst. Þetta sýnir að þegar Skaftár-
eldahraun rann 1783 hefur þarna verið
láglent vik eða lægð, sem takmörkuð
var að austan af áður nefndri jökulurð-
ar hæð en að vestan af brún Eldgjár-
hrauns (1. mynd). Þetta bendir mjög
sterklega til þess, að þessi kvísl Eld-
gjárhrauns hafi aldrei náð lengra, en
endi í þessari bröttu brún. Þær
hraunnibbur og hryggir, sem upp úr
sandinum standa eru allar Skaftárelda-
hraun. Hefði Eldgjárhraun náð
lengra, hlaut það að stöðvast við hæð-
ina handan við lægðina og sandslétt-
una. Þar hefði þá engin lægð verið,
sem Skaftáreldahraun gat runnið í (1.
mynd). í þessari bröttu brún Eldgjár-
hrauns eru tveir myndarlegir gervigígir
(4. mynd). Niðurstaðan af þessu
hlýtur að verða sú að hvorki eru líkur
og því síður sannanir til fyrir því að
Eldgjárhraun hverfi þarna undir Skaft-
áreldahraun. Það virðist ekki hafa náð
fram að Skaftá á þessum stað, en þar
er dalurinn nú aðeins um 1,5 km
breiður. Nyrðri Ófæra fellur upp að
norðurenda margnefndrar jökulurð-
arbungu og eftir það í fossum og há-
vöðum, fyrst til austurs en svo til
suðurs meðfram rönd Skaftárelda-
hrauns, milli þess og hæðadraganna
þar vestur af. Hvergi sést þar annað
hraun undir því, en bæði grágrýti og
jökulberg þar sem áin fellur fyrir
norðurenda hæðarinnar. Um hina
syðri kvísl Eldgjárhrauns, þá er fallið
3