Náttúrufræðingurinn

Årgang

Náttúrufræðingurinn - 1987, Side 19

Náttúrufræðingurinn - 1987, Side 19
Steingrímsson ásamt fleirum, og hefur skráð eftirfarandi lýsingu: „Undirjarðareldsumrótið horfði ég á, sem fleirum er kunnugt, fyrst belgdi jörðin upp með orgi og vindskurki nið- ur í henni, sprengdi hana svo í sundur, reif hana og tætti, sem þá ólmt dýr sundurrífur eitthvað, þá stóð logi og bál upp úr hverjum áminztum hraunhól. Stórar hellur og grasflúðir fleygðust þá í lopt upp ósegjanlega hátt til og frá með stórum smellum, eldingum, sandgus- um, reyk og svælu.“ (Jón Steingrímsson 1902-1915, bls. 20). Það sem virðist hafa villt sýn ýmsum þeim er skoðað hafa jarðvegssniðið við Dalbæ er, að flekar úr jarðvegi, með áður nefndum öskulögum og gróðurleifum koma fyrir ofar í rofinu, þ. e. ofan við hin reglulegu mólög. Þau liggja á ýmsa vegu og hafa sýni- lega endastungist og velst um. Augljóst er að hefði hraunið orsakað þvílíkt rót, þá hlaut það að verða mest næst hrauninu. En hvað gerði rótið ofar í sniðinu? HVERNIG OG HVENÆR VARÐ RÁS TIL? Þann 19. júlí 1783 „féll eldflóð yfir hús í Dalbæ og upp brendi þau og mikið af túni“ segir séra Jón Stein- grímsson. Enn sjást rústir bæjarins í óbrennu inni í hrauninu skammt norðan við núverandi bæ, og kallast Gömlutún. Um þann minnisverða at- burð þegar hraunið stöðvaðist í farvegi Skaftár þann 20. júlí 1783, skrifar séra Jón m.a.: „Holtsá og Fjaðrá hlupu fram yfir þær stíflur, er það nýja hraun hafði gert þeim, og í mestu flugferð kæfðu nú eldinn er rumlandi og rennandi var í árfarveginum, og hljóp svo fram af áður téðri dyngju með fossum og iðu- kasti. Vatn þetta var svo mikið, að áin var hreint ófær á hestum allan daginn eptir undan Klaustrinu." í viðbæti við ævisögu sína (Jón Steingrímsson 1973, bls.14) telur séra Jón upp jarðir, sem eyðst hafa í Vestur Skaftafellssýslu. Þar segir m. a. um Hunkubakka: „Þykkvabæjarklausturs jörð. Þeirra jarðar hús enn uppistandandi, en upp- brunnið mestallt tún, engjar og hagar austur með ánni.“ Um Hólm segir þetta: „Skálakirkju jörð. Sú jörð eður hús umflotin afheitu vatni, og eldhrauni allt að norðan, framvegis óbyggilegt þar sem stendur.“ Við eldrit sitt lauk séra Jón þann 24. nóvember 1788 (áður nefnt rit, bls. 343). Þá voru hús á Hunkubökkum „enn uppistandandi" en „Hólmur um- flotinn af heitu vatni.“ Af þessu er ljóst að vatnið, sem braust fram yfir hraunið 20. júlí, austan við Dalbæjar- stapa, hefur farið meðfram suðurrönd hraunsins. Hefði það farið norðan megin hlaut Hunkubakkabærinn að fara í kaf, því að við Laxárfoss er klettahöfði, sem hraunið rann upp að og hefði lokað vatninu leið austur. Skaftá kemur hér ekki við sögu. Hún gufaði upp í hraununum inni á há- lendinu og kom ekki fram úr gljúfrinu hjá Skaftárdal fyrr en í september það sama ár. Það mikla flóð, sem séra Jón getur um gróf þann farveg, sem nú nefnist Rás eða Hólmsrás. Það skar sundur jarðlögin og færði þau til og bylti á ýmsa vegu, en þegar vatnið þvarr urðu móstykki eftir víðs vegar í farveginum og svo er enn. Nokkuð af þeim kann þó að vera eldra og frá þeim tíma er Skaftá fyrst braust austur um sundið milli Dalbæjarstapa og Heiðarháls og tók að renna austur með Klaustursfjalli eftir að hafa runn- ið suður Landbrot. Frá sama tíma má ætla að sé Iag það af misgrófri ármöl, sem einnig er í rofinu hjá Dalbæ. í þessu sambandi má minna á að á korti 13
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104

x

Náttúrufræðingurinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.