Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 1987, Síða 19

Náttúrufræðingurinn - 1987, Síða 19
Steingrímsson ásamt fleirum, og hefur skráð eftirfarandi lýsingu: „Undirjarðareldsumrótið horfði ég á, sem fleirum er kunnugt, fyrst belgdi jörðin upp með orgi og vindskurki nið- ur í henni, sprengdi hana svo í sundur, reif hana og tætti, sem þá ólmt dýr sundurrífur eitthvað, þá stóð logi og bál upp úr hverjum áminztum hraunhól. Stórar hellur og grasflúðir fleygðust þá í lopt upp ósegjanlega hátt til og frá með stórum smellum, eldingum, sandgus- um, reyk og svælu.“ (Jón Steingrímsson 1902-1915, bls. 20). Það sem virðist hafa villt sýn ýmsum þeim er skoðað hafa jarðvegssniðið við Dalbæ er, að flekar úr jarðvegi, með áður nefndum öskulögum og gróðurleifum koma fyrir ofar í rofinu, þ. e. ofan við hin reglulegu mólög. Þau liggja á ýmsa vegu og hafa sýni- lega endastungist og velst um. Augljóst er að hefði hraunið orsakað þvílíkt rót, þá hlaut það að verða mest næst hrauninu. En hvað gerði rótið ofar í sniðinu? HVERNIG OG HVENÆR VARÐ RÁS TIL? Þann 19. júlí 1783 „féll eldflóð yfir hús í Dalbæ og upp brendi þau og mikið af túni“ segir séra Jón Stein- grímsson. Enn sjást rústir bæjarins í óbrennu inni í hrauninu skammt norðan við núverandi bæ, og kallast Gömlutún. Um þann minnisverða at- burð þegar hraunið stöðvaðist í farvegi Skaftár þann 20. júlí 1783, skrifar séra Jón m.a.: „Holtsá og Fjaðrá hlupu fram yfir þær stíflur, er það nýja hraun hafði gert þeim, og í mestu flugferð kæfðu nú eldinn er rumlandi og rennandi var í árfarveginum, og hljóp svo fram af áður téðri dyngju með fossum og iðu- kasti. Vatn þetta var svo mikið, að áin var hreint ófær á hestum allan daginn eptir undan Klaustrinu." í viðbæti við ævisögu sína (Jón Steingrímsson 1973, bls.14) telur séra Jón upp jarðir, sem eyðst hafa í Vestur Skaftafellssýslu. Þar segir m. a. um Hunkubakka: „Þykkvabæjarklausturs jörð. Þeirra jarðar hús enn uppistandandi, en upp- brunnið mestallt tún, engjar og hagar austur með ánni.“ Um Hólm segir þetta: „Skálakirkju jörð. Sú jörð eður hús umflotin afheitu vatni, og eldhrauni allt að norðan, framvegis óbyggilegt þar sem stendur.“ Við eldrit sitt lauk séra Jón þann 24. nóvember 1788 (áður nefnt rit, bls. 343). Þá voru hús á Hunkubökkum „enn uppistandandi" en „Hólmur um- flotinn af heitu vatni.“ Af þessu er ljóst að vatnið, sem braust fram yfir hraunið 20. júlí, austan við Dalbæjar- stapa, hefur farið meðfram suðurrönd hraunsins. Hefði það farið norðan megin hlaut Hunkubakkabærinn að fara í kaf, því að við Laxárfoss er klettahöfði, sem hraunið rann upp að og hefði lokað vatninu leið austur. Skaftá kemur hér ekki við sögu. Hún gufaði upp í hraununum inni á há- lendinu og kom ekki fram úr gljúfrinu hjá Skaftárdal fyrr en í september það sama ár. Það mikla flóð, sem séra Jón getur um gróf þann farveg, sem nú nefnist Rás eða Hólmsrás. Það skar sundur jarðlögin og færði þau til og bylti á ýmsa vegu, en þegar vatnið þvarr urðu móstykki eftir víðs vegar í farveginum og svo er enn. Nokkuð af þeim kann þó að vera eldra og frá þeim tíma er Skaftá fyrst braust austur um sundið milli Dalbæjarstapa og Heiðarháls og tók að renna austur með Klaustursfjalli eftir að hafa runn- ið suður Landbrot. Frá sama tíma má ætla að sé Iag það af misgrófri ármöl, sem einnig er í rofinu hjá Dalbæ. í þessu sambandi má minna á að á korti 13
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.