Náttúrufræðingurinn - 1987, Síða 53

MPa, sem er nálægt meðaltali mælinga
(Haimson & Rummel 1982). Mælingar
á litlum bergsýnum í rannsóknastofu
gefa oft mun hærri togstyrk á basalti,
en vegna fjölda stuðlasprungna í bas-
althraunum er togstyrkur þeirra jafn-
an talsvert lægri en togstyrkur lítilla
bergsýna. En jafnvel þótt togstyrkur
jarðskorpunnar væri 10 MPa, sem
verður að teljast óeðlilega hátt, yrði
rúmmál gangs og gosefna úr stærsta
innskotinu ekki meira en 0,25 km3.
Þverskurðarflatarmál og rúmmál
virkra kvikuhólfa hér á landi er
óþekkt. Lauslegt mat bendir til þess
að þverskurðarflatarmál Kröfluhólfs-
ins sé um 8 km2 og hólfsins undir
Grímsvötunum 10 km2 (Helgi Björns-
son o. fl. 1982). Þessar tölur eru því
svipaðar og reiknað þverskurðarflat-
armál stórra innskota hér á landi.
Einnig er reiknað ummál Kröfluhólfs-
ins, 76 km3, áþekkt því sem reiknað
var út hér á undan fyrir berghleifana.
Ekki er því fjarri lagi að álykta að
núverandi kvikuhólf séu áþekk að
rúmmáli og stóru innskotin, enda lík-
legt að mörg þeirra séu forn kvikuhólf.
Algeng stærð kvikuhólfa undir íslandi
gæti því verið á bilinu 20—100 km3, en
þau stærstu 150—200 km3.
UMRÆÐA
Stœrð þróa og hólfa
Þegar meta skal stærð hólfa og þróa
er einkum tvennt sem hafa verður í
huga: kólnunarhraða kvikunnar og
rúmmál gangs og gosefna í einstökum
gosum. Lítið sem ekkert hefur verið
fengist við að meta fræðilegan líftíma
þróa út frá kólnunarhraða kviku. Um-
hverfið hefur svipaðan eða sama hita
og þróin og að auki fær hún stöðuga
viðbót af kviku neðan úr möttli. Það
er því óvíst að kólnun kviku setji líf-
tíma þróa nokkur veruleg mörk.
Margir hafa hins vegar reynt að
meta líftíma hólfa út frá kólnunar-
hraða kviku (t. d. Spera 1980, Fedot-
ov 1982, Bonefede o. fl. 1986). Flestar
byggja rannsóknir þessar á vel þekkt-
um formúlum fyrir varmaleiðni í föstu
efni (Carslaw & Jaeger 1959). Líftími
hólfa er þá venjulega skilgreindur sem
storknunartími kvikunnar, þ. e. tím-
inn frá því kvikan sest að í hólfinu þar
til hún er storknuð. Niðurstöður
reikninganna eru þó aðeins leið-
beinandi þar sem nokkuð vantar enn á
að þeir líki nægilega vel eftir náttúr-
legum aðstæðum kvikuhólfa (sjá einn-
ig Giberti o. fl. 1984).
Niðurstöður reikninga benda til
þess (Spera 1980) að kúlulaga hólf sem
er 1 km í radíus storkni á nokkrum
tugum árþúsunda, og að storknunar-
tíminn vaxi með radíus hólfsins í veld-
inu 1,3. Þannig er storknunartími hólfs
sem hefur tífaldan radíus á við annað
hólf 101,3 = tuttugufalt lengri. Kúlu-
laga hólf sem eru 2—3 km í radíus hafa
nokkur hundruð þúsund ára storknun-
artíma, og ættu því að geta viðhaldið
megineldstöð a. m. k. þetta lengi.
Megineldstöðvar hér á landi eru taldar
vera virkar í nokkur hundruð þúsund
til milljón ár (Kristján Sæmundsson
1979), þótt áætlaður líftími þeirra
langlífustu sé yfir tvær milljónir ára
(Haukur Jóhannesson 1975). í ljósi
þess hve reikningar fyrir storknunar-
hraða eru óáreiðanlegir, er samræmið
á metinni stærð hólfa út frá storknun-
arhraða annars vegar og út frá rúm-
máli gangs og gosefna hins vegar
furðugott.
Það rúmmál gosefna sem notað var
hér á undan kann þó að vera villandi
að sumu leyti. í fyrsta lagi verður að
skilgreina nákvæmlega hvað telst vera
eitt gos, ellegar er ekki unnt að tiltaka
47