Náttúrufræðingurinn - 1934, Page 44

NÁTTÚRUFR.
90
Aðrir krystallar setjast fastir á botnsteinana, vaxa svo hver
út frá öðrum hærra og hærra, svo að krapkenndir, þykknandi
bólstrar, samsettir úr hvössum ísnálum, myndast á botninum.
Það eru kallaðir grunnstinglar. (Stöðuvötn grunnstinglar að
sjálfsögðu aldrei vegna mishitans.) Grunnstinglarnir gera hin
mestu spjöll í ánum: Þeir fylla upp nokkurn hluta af farvegi
þeirra, svo að vatnsflöturinn hlýtur að hækka. Af þessu geta
grunn vöð orðið skarpófær og skaðræðisflóð geta orðið á flat-
lendi. Stórár grunnstinglar litlu eða engu síður en smáár. Jafn-
vel Þjórsá getur hækkað svo, að metrum skiftir í frosti að vetrar-
lagi. Hættast er við grunnstinglun í allströngum ám með stór-
grýttum botni. Sé botninn smágrýttur eða sendinn, getur grunn-
stinglið flotið upp í stórum flykkjum með mölina eða sandinn
neðan í sér og bætist við íshroðann, sem ofan á skríður. En stór-
grýti heldur því fastar við botninn og á stórgrýttu broti geta
ár og lækir beinlínis stíflazt af grunnstingli og myndað stórar,
lygnar uppistöður fyrir ofan, þar sem vatnið hækkar að mikl-
um mun. ísskarirnar, sem þar voru áður fyrir, brotna nú upp
yegna léttleika síns, fljóta fram í stórum jökum, stranda ef til
vill á stíflunni og bætast við hana. Endirinn verður iðulega sá,
að vatnsþrýstingurinn verður stíflunni um megn. Hún brotnar og
vatnsflóð með jakaburði ryðst fram ofan ána. Það er kallað, að
áin h 1 a u p i. Hlaupið brýtur upp þær ísskarir og spangir, sem
fyrir verða, ryður með sér fleiri stíflum samskonar og þeirr.i,
sem upphaflega kom því á stað, svo að það vex eftir því, sem neð-
ar dregur. Ef til vill kemst það alla l.eið út í sjó, en vera má, að
áin sé svo hallalaus og lygn neðan til, að hún hafi ekki afl á að
ryðja sig til ósa. Flestar uppsveitaár á íslandi munu hlaupa við
og við í frostum á veturna, þegar þær er að leggja.
f djúpum, Jygnum hyljum myndast ekki grunnstinglai’, því
að þar liggur oft lítið eitt hlýrra — og um leið þyngra — vatns-
lag á botninum. Þetta vatn er straumlaust og kyrrt, en hið 0°
kalda árvatn streymir fram yfir því og hraðast uppi undir yfir-
borði. Af sömu ástæðum grunnstinglar síður djúpar ár og lygn-
ar, þó að ekki sé um hylji að ræða. Jarðhitinn hjálpar einnig
til að ylja upp botnvatnið. Hann er noklturn veginn samur árið
um kring, úr því að kemur um 20 m. í jörð niður, og er þar svip-
aður meðallofthita ársins, — hér á landi aðeins 2—4°. Iíann
má sín því mjög lítils á móti loftkuldanum, nema í dýpstu hylj-
um, þar sem einskis straums gætir.
Snúum okkur nú aftur að íshroðanum eða krapinu, sem