Náttúrufræðingurinn - 1942, Qupperneq 9
XÁTT ÚRU FRÆÐINGURINN
53
grunnur landsins þarna. Eins og kunnugt er, er blágrýlisgruiinur-
inn hlaðinn úr hamralögum, með molabergi og suðrænum gróðr-
arleifum á milli, er bera vott um ámóta loftslag hér á landi, er
grunnur þessi blóðst upp, og nú ríkir i Mið- og Suður-Eyrópu. Á
bergbrún Búlandsliöfða fann Helgi Pjeturss jökulrispur í yfir-
borði blágrýtisgrunnsins, og ofanvert við bergbrúnina fann liann
steinharða jökulurð og ofan á henni tóku við molabergslög, með
leifum sædýra i. Molabergsmyndanirnar burfu inn undir ísnúin
grágrýtishraun, en ofan á grágrýtinu standa móbergsfjöllin, er bæst
gnæfa þarna á nesinu, og myndazt Iiöfðu síðast á ísöld. Sædýra-
leifar molabergslaganna veita upplýsingar uni loftslag og lífsskil-
yrði þessa tíma. Bera þær greinilega votl um, að skiptst liafa á
kuldaskeið og hlýviðris á jökultíma. Slíkar upplýsingar voru ó-
þekktar með öllu hér á landi, áður en Helgi kannaði jarðlög Bú-
landsböl'ða. En uppgötvunin var ekki aðeins mikilsvirði fyrir
jarðsögu íslands, heldur var hún og vel þegin viðbót við þekkingu
manna á loftslagssveiflum ísaldartimans yfirleitt.
Skeljalögin i Fossvogsbökkum í nágrenni Reykjavikur eru all-
merkilegar jarðmyndanir. Þau hvíla á ísnúnu grágrýti og sums
staðar á glerharðri jökulurð. Þau eru þvi mynduð eftir að jökul-
tími hófst og skriðjöklar höfðu farið um undirstöðubergið. Skelj-
arnar, sem i leirsteininum liggja sýna liins vegar, að liann hefir
myndazt i auðum sjó. Menn béldu því, allt til ársins 1904 þegar
Helgi Pjeturss reit „Athugasemdir um jarðlög i Fossvogi“, að
sjávarmyndanir þessar væri til orðnar eftir jökultíma, og skipuðu
þeim á sama stað i sögu landsins og hvarfleirslögum þeim, sem
finnast í bökkuin Flliðaár og innst i Grafarvogi. Helgi Pjeturss
sýndi fram á, að ofan á skeljalögum Fossvogsbakka bvílir einnig
jökulurð, sem eftir öllum staðháttum lilýtur að vera yngri en þau.
Með því óx gildi Fossvogs-jarðlaganna fyrir jarðfræði Islands, því
nú hafði verið sannað, að þau voru mynduð á sjálfum jökultíma,
að jökulbreiða bafði ekizt hér vfir umhverfi höfuðstaðarins eftir
að leirlögin urðu til, og sædýr þau, sem í eðjuna grófust, lifðu liér
við strendurna. Fossvogsbakkar sýndu, að tvisvar liöfðu jöklarnir
skriðið hér yfir nesin, og sjórinn flætl þess á milli yfir islaust
landið.
Nú skulu ekki allar jarðfræðirannsóknir Helga Pjeturss raktar
til hlítar. Til jiess er ekki rúm. Fn drepið skal þó á þær helztu, svo
lesendur Nátlúrufræðingsins fái um það vitneskju, bvað eftir
þenna neslor islenzkra náttúrufræðinga liggur á sviði jarðfræði-
rannsóknanna. — Hann sýndi fram á, að basaltmyndun íslands,