Náttúrufræðingurinn - 1942, Blaðsíða 38

82
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
þá verið sívellandi eða gjósandi hrauntjörn í gígnum, lík þeirri,
sem oí't hefur árum saman lialdizt á fjalli einu af þessari gerð
í Sandvíkureyjum. Það liggur i augum uppi, að fjall, sem mynd-
ast með þessu móti, getur ekki orðið hratt. Hraunlækirnir renna
því hraðar, sem hallinn er meiri, og hafa þeim mun minni tíma
til að storkna. Stærstu hraunflóðin hafa runnið ofan allar hlíðar
fjallsins og drjúgan spöl hurt frá rótum þess.
Hér á landi er mesti fjöldi dyngna, og eru margar þeirra hreinar
innrænar niyndanir, þ. e. óspjallaðar af rjúfandi kröftum vatns
og veðurs. Að iieita má allt það herg, sem þær eru steyptar úr,
liggur enn á þeim stað og í þeim stellingum, sem það slorknaði í.
Svo er hæði mn Skjaldhreið og Trölladyngju i Ödáðahrauni, en
þau munu vera einna fegurstar og frægastar dyngjur hér á landi.
Margar fleiri mætti nefna af þessu tagi, t. d. smádyngjuna Hái-
eyjarbungu á Reykjanesi, eða Kjalhraun á Kili og Lamhahraun
i Biskupstungum, sem eru hæði svo flöt, að þau gela ekki lalizt
f'jöll. En miklu fleiri eru þær dyngjur, sem eilthvað iiafa látið á
sjá fyrir útræn áhrif eða haggazt j jarðskorpuhræringum, t. d.
Lyngdalsheiði, litið sködduð, og Mosfellslieiði, mjög rofin.
2) Strýtumynduð eldfjöll eru lá hér á landi ósködduð. Þó má
nefna Helgafell í Vestmannaeyjum til dæmis um slíkt f jall, en það
er dvergur einn að vexti. Snæfehsjökull og Eyjafjallajökull eru
einnig taldir til ]>essara fjallgerðar. Þeir eru ólíkt meiri að vallar-
sýn en Helgafell, en miður reglulegir, javí að þeir hafa hæði rofizt
og liaggazt, Eyjafjallajökull þó miklu meir. Magmarás þessara
fjalla er pípumynduð og gígurinn nærri kringlóttur eins og i
dyngjunum. En gosefnin eru önnur. Ber miklu meira á föslum
gosefnum, og valda þau því, að slrýtumynduðu eldfjöllin hlaðast
upp miklu hrattari en dyngjurnar. Brattast er að jafnaði efst uppi
undir gígröndinni. Getur hallinn orðið þar allt að því 45°, og er
það illkleift. Flest þessara fjalla gjósa þó einnig rennandi hrauni,
en það hefur enga viðstöðu i mesta hrattanum, skilur þar aðeins
eftir þunna hraunskán, en fossar niður, þangað sem hallinn verð-
ur minni, eða niður á jafnsléttu og storknar þar.
Það liggur í augum uppi, að strýtumynduð eldfjöll, sem þannig
er hrúgað upp úr föstum efnum, en sundurlausum, eru lausari í
sér heldur en dyngjur, sem mega heita samfelldar hergsteypur.
Þau rjúfast því miklu fyrr fyrir útræna krafta og vei-ða brátt
torkennileg tilsýndar, En i rústunum kemur efniviður þeirra hezt
í Ijós. Túff og þursaberg, sem eru hörðnuð sundurlaus gosefni,