Samvinnan - 01.10.1967, Blaðsíða 64

ÞORGEIR ÞORGEIRSSON:
UM „NÚTÍMA“ KVIKMYNDAGERÐ
Líklega má það teljast vafa-
samt að ræða um „nútíð“ og
„fortíð“ í kvikmyndasögu, svo
ung sem þessi listgrein í raun-
inni er. Það eru rétt rösk 70
ár síðan kvikmyndavélin var
fundin upp og einum til tveim
áratugum skemmra síðan
menn fóru að nokkru marki að
hugleiða hvað það væri sem
gerir kvikmyndina að sérstakri
og sjálfstæðri listgrein. Þann-
ig er þessi listgrein sem slík
varla nema áratug eldri en
mennirnir, sem við hérlendis
köllum „ungu skáldin" í dag
— svo tekið sé mið af bók-
menntasögunni. Þetta vill
mönnum stundum gleymast
vegna þess hve áhrif kvik-
mynda eru yfirþyrmandi en
þekkingarleysi á sögu þeirra á
hinn bóginn sjálfsagt. Þetta
má vel hafa í huga þó gengið
sé út frá því að með orðinu
nútímakvikmyndagerð sé átt
við það vaxtarskeið listgrein-
arinnar, sem ómótmælanlega
hefur orðið á síðari hluta
sjötta áratugs þessarar aldar
og það sem af er þeim sjöunda.
Á þessu skeiði er fram kominn
aragrúi af nýjum kvikmynda-
leikstjórum, sem á margan
hátt gera nýjar kröfur til
sjálfra sín og listgreinarinnar.
Þekktur franskur kvikmynda-
gagnrýnandi, Marcel Martin,
hefur sagt um þetta tímabil:
„Á undanförnum árum hefur
kvikmyndagerð tekið breyting-
um hvarvetna í heiminum;
hún er ekki söm og áður. Enda
þótt „nýja bylgjan" franska
væri vissulega augljósasti og
frekasti vottur þessa og þarmeð
veigamesti þáttur þessarar þró-
unar, og þótt áhrifa hennar
hafi gætt að einhverju víðast
hvar í veröldinni, ýmist til
þrætu ellegar uppörfunar, má
samt engan veginn láta sér
sjást yfir mikilsverðan þátt
Antonionis þegar hugað er að
breyttri ásýnd nútímakvik-
myndagerðar. Né heldur skyldi
vanmetið dýrmætt framlag
þess, sem kallað hefur verið
„cinéma verité“ eða „free
cinema“ í Bretlandi og einnig
á sér hliðstæður í Kanada,
Bandaríkjunum og Frakk-
landi.“
Þetta segir Marcel Martin.
Hvort sem hann nú ofmetur
þátt landa sinna í þessari end-
urnýjun kvikmyndalistarinnar
eða ekki, þá er hitt þá altént
víst að enginn angi þessarar
vakningar er betur þekktur en
nýbylgjan franska — og fyrir
það ætti hún sízt að vera verr
fallin en hvað annað til að
þéna sem dæmi um títtnefnda
endurnýjun kvikmyndarinnar
á vorum dögum. Efnahagslegar
og skipulagslegar forsendur
þessarar vakningar eru engan
veginn lítils verðar og voru
raunar efnið í seinasta pistli
okkar hér og því snúum við
okkur að þeim hugmyndum,
sem að baki standa þessari
vakningu.
Grein, sem Frangois Truffaut
skrifaði árið 1954 í tímaritið
Cahiers du Cinéma og kallaði
„Vissar tilhneigingar í franskri
kvikmyndagerð", er nú líklega
almennt skoðuð sem stríðsyfir-
lýsing þessarar nýju stefnu,
enda varð höfundur hennar
síðar einn af þekktari leikstjór-
um hins nýja skóla. Grein
þessi er því einkar fróðleg af-
lestrar fyrir hvern þann, sem
vill kynna sér hinn endurnýj-
andi kraft þessara ungu
manna. Hitt er þó engu síður
fróðlegt að skoða í henni
hversu þar birtast þær and-
stæður, sem einkennt hafa
kvikmyndina frá upphafi og
fólgnar eru í sjálfu eðli tækis-
ins og þess samfélags, sem ól
það og fóstraði.
Grein Truffauts er eggskörp
og á stundum meinhæðin
ádeila á allt það, sem viður-
kenndast var á þeim tíma í
franskri kvikmyndagerð. Jafn-
vel var ekki örgrannt um að
ýmsum fyndist hún skrifuð til
þess eins að hneyksla. Því fór
þó fjarri. Hins vegar urðu þess-
ir hlutir ekki sagðir öðru vísi
en að hneyksla.
Á ytra borði er greinin skýr-
ing á því hversvegna myndir
hinna frábærustu og heiðar-
legustu leikstjóra Frakklands,
manna eins og Bressons, Ren-
oirs og Jacques Tatis, hafi
staðið í skugganum af öðrum
myndum, sem hann gefur sam-
heitið kvalítetsmyndir og við
gætum kallað myndir með
gæðastimpli; hér er velað-
merkja ekki átt við sorann úr
kvikmyndaframleiðslunni held-
ur þann hluta, sem framleidd-
ur er undir því yfirskini að
vera listaverk. Þetta er meiri-
hlutinn af franskri kvikmynda-
gerð.
Nú ber hann þessar gæða-
stimpluðu myndir saman við
hinar, sem í skugga þeirra
standa og hann kallar einu
nafni myndir með höfundar-
einkennum. Hann bendir á það
að á bak við gæðastimpluðu
myndirnar standi sömu 8—10
handritshöfundarnir og að að-
ild þeirra sé einkar fróðleg þeg-
ar þess er gætt að hlutur þeirra
í mótun myndanna er yfirleitt
meiri en hlutur leikstjórans.
Síðan kemur uppskurður á
vinnubrögðum þessara manna.
Yfirleitt hafa þeir byrjað feril
sinn sem rithöfundar og gerzt
síðan kvikmyndahandritshöf-
undar að atvinnu — vinnu-
brögð þeirra eru einatt þau að
taka viðurkennd eða vinsæl
bókmenntaverk og tilreiða þau
undir kvikmyndun. Kjörorð
þeirra er gjarna; Tryggð við
verkið, tryggð við anda verks-
ins eða annað jafn auðsagt en
vandmeðfarið. Þeir virðast
vera reiðubúnir að sýna hin-
um sundurleitustu höfundum
tryggð og skilning þótt það á
hinn bóginn mætti sýnast
næsta ofurmannlegt einstak-
lingsafrek að tileinka sér sund-
urleitustu lífsviðhorf, eða eins
og Truffaut segir: „Til þess
finnst mér mennirnir hljóti að
þurfa öldungis fágæta andlega
snúningalipurð og alhliða
hæfileika, ekki hvað sízt hljóta
þeir að vera frábærir rafvirkj-
ar“. Oftlega þurfa þessir hand-
ritasmiðir að breyta einu og
öðru, og þá jafnan undir því
yfirskini að þetta eða hitt at-
riðið sé ekki fallið til kvik-
myndunar — en við nánari at-
hugun nokkurra dæma kemur
raunar í ljós að þeir hafa
fleygt prýðilega filmískum at-
riðum og sett í staðinn öld-
ungis hábókmenntalegt stagl,
sem kannske nánar að gætt
gengur í þverbága við anda
verksins og lífsskoðun hins upp-
runalega höfundar. Einna fróð-
legasta dæmið, sem hann tek-
ur, er meðferð tveggja þessara
skuggabaldra á sögu eftir
Bernanos — Dagbók sveita-
prests — þar sem öllu var öf-
ugt snúið í nafni tryggðarinn-
ar við verkið og höfundinn;
svo að höfundurinn neitaði að
láta kvikmynda handritið.
Síðar gerði svo Robert Bresson
kvikmynd eftir þessari frægu
sögu og er einkar fróðlegt að
sjá hvernig hann vinnur mörg
myndrænustu atriðin upp úr
köflum, sem hinir slepptu
vegna þess að þeim fannst þau
ekki fallin til kvikmyndunar
— eða öllu heldur, eins og við
nú erum farin að skilja, til
þess að koma að atriðum, sem
falla í kramið. Bresson lét þess
getið í blaðaviðtali að hann
mundi hafa farið frjálslegar
með söguna ef höfundurinn
hefði enn verið á lífi, en hann
var nýdáinn þegar Bresson
gerði mynd sína. í framhaldi
af þessu segir Truffaut: „Þann-
ig er það til óþæginda fyrir
Bresson að höfundurinn er
dáinn meðan óþægindi þeirra
Aurenche og Bost stafa af því
að höfundurinn er lifandi."
En þessir atvinnukvikmynda-
handritshöfundar, sem árlega
unga út seljanlegustu myndum
Frakka, eiga fleira sameigin-
legt en svikin við höfunda þá,
sem þeir matreiða til kvik-
myndunar —• sameiginlega eiga
þeir líka ástæðuna fyrir þess-
um vinnubrögðum — og þess-
vegna verða verk þeirra, hversu
sundurleit sem þau kunna að
virðast á yfirborðinu, nánast
eitt og sama verkið endurtek-
ið í sífellu. Sameiginlega eiga
þeir líka lífsfílósófíuna, sem
grundvallast á vinnu þeirra
þannig, að meðan prestasögur
eru í tízku eru þeir kaþólskari
en páfinn, síðar verða svo
kannske andborgaralegar til-
hneigingar og pent guðlast vin-
sæl ásamt léttvægu nöldri
gegn styrjöldum — þá strá þeir
ögn af guðlasti og götustráka-
tali í samtölin til að ganga
fram af þeim samansaumuð-
ustu. Og Truffaut spyr í þessu
samhengi: „Hvaða gildi skyldi
andborgaralega innstillt kvik-
myndalist hafa þegar hún er
samansett af borgurum handa
borgurum?" En hvernig sem
tímabundin viðvik tízkunnar
birtast í þessum verkum þá er
þó undirstaðan altént óhögg-
uð — maðurinn er sýndur sem
leiksoppur eða fangi örlaga,
sem hellast yfir hann eins og
gjörningar — og hver skyldi
ekki þekkja á þessu brenni-
mark hins vinsæla nútímaieik-
húss, þar sem söguhetjan er
réttsköpuð og eðlileg í upphafi
fyrsta þáttar en orðin að
bjargarlausum vanskapningi
um það er leiknum lýkur
vegna þeirrar nauðsynjar að
reita hefur orðið af henni svo
sem einn lim undir lok hvers
þáttar í samræmi við hefð-
bundið lögmál leikritagerðar-
innar.
Það er nú í dag mjög fróð-
legt og tiltölulega auðvelt að
sjá í þessari skörpu grein marg-
víslega hluti, sem benda fram
á við til nýbylgjunnar og ann-
arra hliðstæðra hreyfinga, sem
lyft hafa kvikmyndinni til nýs
vegs og meiri virðingar á seinni
árum. Hitt er þó engu síður
fróðlegt að skyggnast aftur eft-
ir kvikmyndasögunni og skoða
hvernig deilan stendur hér enn
um ævagamlar og næsta eðlis-
lægar eigindir tækisins sem
slíks.
B4