Samvinnan - 01.02.1968, Blaðsíða 26

DR. SIGURBJÖRN EINARSSON:
ÍSLENZKA KIRKJAN -
SPROTI Á ALÞJÓÐLEGUM
MEIÐI
„Fyrst hin eilífa miskunn-
semi hefur auðsýnt oss svo
stóra gæzku, oss sem búum á
torfu þessari, svo að segja út-
lægir frá allri veröldu, að vér
og megum reiknast á meðal
hans safnaða, þá verum ekki
svo óþakklátir eður rænulaus-
ir, að vér forsmáum þennan
dýra dóm, sem Guðs ástvinir
hafa varið bæði fé og fjöri til
að útbreiða um veröldina, svo
að þessi Jesú Kristi sendiför
hefur og náð til vor, hverja
þeir ekki þekktu eður vissu,
hvort vér myndum nokkurn
tíma manneskjur verða . . .“
Þetta segir meistari Jón í
prédikun á annan jóladag.
Hann kveður nægilega skýrt
að þeirri staðreynd, að ísland
var afskekkt og þjóðin ein-
angruð. En hann er þó fyrst
og fremst að benda á hitt, að
hinn „dýri dómur“, sem Þor-
valdur víðförli nefndi svo langt
á undan honum, kristinn sið-
ur, hafði borizt hingað í fjarsk-
ann og komið þjóðinni í líf-
rænt, andlegt samband við
umheiminn.
íslenzka kirkjan er sproti á
alþjóðlegum meiði. Um leið og
kristni nam hér land tengdist
þessi „torfa“ hámenningu
samtímans. Það olli straum-
hvörfum og hratt fram þeirri
íslenzkri grósku, sem hingað
til hefur þótt vor „fegursti
frami.“
Síðan gekk á ýmsu í sögu
vorri, eins og kunnugt er. Þeg-
ar hið frjóa samspil alþjóð-
legra viðhorfa og þjóðlegrar
hugsunar, sem einkenndi
kirkjuna á íslandi fyrstu ald-
irnar, fór úr heilbrigðu jafn-
vægi, hlauzt verra af fyrir
þjóðina, enda lagðist þá fleira
á eitt. Er sú saga nógu kunn
og nægilega skýrt skráð til þess
að hún megi verða til lærdóms
öðrum tímum og kynslóðum.
Menningarleg einangrun
varð aldrei alger hér á landi
vegna þess að hér var kirkja,
sem vissi sig vera útbreidda
um alla veröldina. Með boðun
hennar og bókum barst and-
blær frá stórum heimi inn í
einangur og fásinni. Þar var
ekki aðeins Sínai og Galilea
og lindirnar sjálfar, sem það-
an spruttu. Þar var líka Hellas
og Róm og erfðirnar þaðan.
Hin evrópska, kristna menning
lifði og vakti undir lágu
rjáfri íslenzku kirkjunnar.
Enginn klerkur var svo illa
búinn, að hann hefði ekki orð-
ið að tileinka sér almenna,
klassíska menntun að nokkru
marki, auk þess sem hann
varð að kunna í helgum fræð-
um. Og þó að guðsorðabæk-
urnar væru ekki allar af hæstu
gráðu um andríki eða búning,
voru þær að jafnaði í raun-
hæfri nánd við manneskjuna
og hennar hugsun, baráttu og
vandamál, eins og þessu var
háttað á sínum tíma, og mark-
mið þeirra allra var mannrækt,
menning. Þessar bækur, svo
mjög sem þær hafa verið
ófrægðar af rænulausum,
munu þó á lengra færi vel þola
samanburð við æði margt af
því, sem menningarforsjá nú-
tímans lætur ríkisrekin stór-
tæki skófla yfir þjóðina.
Eftir siðbót varð samband
kirkjunnar við umheiminn ein-
skorðað við Danmörku og stóð
svo lengi. Þetta leiddi að sjálf-
sögðu til einhæfni. En samt
var Danmörk mikilvægur tengi-
liður við hinn stóra heim. Það
er óþarft að gleyma því, að
háskólinn í Kaupmannahöfn
var ágæt menntastofnun
lengstum og opinn fyrir and-
legum straumum af öðrum
löndum. Þess nutu þeir ís-
lendingar, sem þar stunduðu
nám. Og staðreynd er það, að
þær íslenzkar bókmenntir
kirkjulegar, sem hér urðu til
á 17. og 18. öld, eru ekki alls
kostar háðar dönskum fyrir-
myndum. Það er raunar at-
hyglisvert, hversu fljótt sum
þau rit, sem komust í álit sunn-
ar í álfu, berast hingað og eru
hagnýtt hér á ýmsan hátt. Þau
eru yfirleitt næsta fjarlæg nú-
tímanum, enda löngu gleymd
og grafin heimafyrir. En það
bergmál, sem sum þeirra hafa
skilið eftir, t. d. hjá Hallgrími
og meistara Jóni, heyrir til
hinni varanlegustu þjóðmenn-
ingarerfð íslendinga.
Þannig var erlendur málmur
bræddur upp á íslandi fyrr og
síðar og umsteyptur, þegar
bezt tókst til, í listsmíðar, sem
þjóðin gekkst við sem skil-
bornum afkvæmum síns eigin
anda. En jafnframt eru beztu
verk kristinna höfunda ís-
lenzkra, almennt kristin, hafin
yfir tímana og mærin. í Lilju,
Passíusálmum, Vídalín, talar
hin almenna, alþjóðlega kirkja
á þann veg, að allar hennar
mörgu og sundurleitu kynslóð-
ir gætu kannazt við bragðið og
hreiminn.
Þegar andlegur þróttur rén-
ar gerist löngum tvennt. Ann-
ars vegar það, að í stað skap-
andi næmis á framandi áhrif
kemur eftiröpun. Og á hinn
bóginn leiðir minnimáttar-
kenndin til þess, að menn
verða tortryggnir á ný áhrif og
að sama skapi stórlátir yfir
sínu eigin sérlyndi. Hættan af
þessu er smáum þjóðum alvar-
leg. íslenzka kirkjan deilir ör-
lögum með smárri þjóð og er
því bæði hugsanlega og sam-
kvæmt reynslu í þeirri hættu,
sem nefnd var.
Hér er ekki vettvangur til
þess að fara frekar út í þetta.
Kirkjusaga síðustu áratuga er
býsna lítið könnuð. Sama má
segja um alla 19. öldina. ís-
lenzka kirkjan var um tengsl
út á við mjög gagngert háð
þeirri dönsku alla þá öld og
fram eftir þessari. En hvernig
straumar í dönsku kirkjulífi
lágu hingað á þessu skeiði er
spurning, sem einhverntíma
verður freisting að rannsaka
og leita skýringa. Það er t. d.
merkilegt, að menn eins og
Grundtvig og Kierkegaard,
þessir tveir dönsku umbrota-
menn og risar á síðustu öld,
sýnast hafa litlu róti valdið
með íslendingum beinlínis.
Fjölnismenn höfðu öðru að
sinna, þótt þeir væru lærðir
til prests og létu kirkjumál til
sín taka. Þeir gáfu þjóð sinni
m. a. Hugleiðingar Mynsters
biskups í hinum fegursta bún-
ingi. En Mynster var ekki veru-
legur tímamótamaður í sínu
landi, og ekki heldur hér, þótt
hann væri aufúsugestur ís-
lenzkri alþýðu og nyti lang-
ærra og að mörgu leyti verð-
skuldaðra vinsælda, svo vel
sem hann var búinn upp á
íslenzku af þeim Fjölnismönn-
um. En á sama tíma og
Grundtvig og lærisveinar hans
eru að gjörbylta danskri al-
þýðumenningu, er hann varla
nefndur hér á landi. Sálmar
hans berast að sönnu hingað,
þó ekki að marki fyrr en síðla
Stjórnarnejnd Lútherska lieimssamoandsins á Bessastöðum 1964.
22