Samvinnan - 01.10.1968, Blaðsíða 47

Ezra Pound
sósíalrealísera listina og móta hana al-
gjörlega að þörf valdhafanna.
Kvikmyndir og sjónvarp ala með fólki
dagdrauma og hugmyndir, sem eru oft-
ast ekki í neinum tengslum við lífið og
raunveruleikann; sama er að segja um
vikublöð og hin svonefndu glæpablöð.
Áhrif þessara fjölmiðlunartækja móta
smekkinn og sljóvga tilfinningalífið, auk
þess sem málfari er stórspillt. Áhrif þessa
menningarlega neðanjarðargróðurs hafa
einnig sín áhrif á alla skoðanamyndun í
þjóðfélagsmálum. Útþynning og lágkúra
einkenna þessi pródúkt, sem eru ýmist
útþvæld öreigarómantík í sósíalrealísk-
um stíl eða blanda kynóra, glæpa, til-
finningavæmni og trúarþvælu, sem er
ekkert nema svívirðilegasta guðníð.
Þetta er sú fæða sem þjóðum tveggja
voldugustu ríkja heims er ætluð, og
njóta fleiri slíkra gæða.
Skólakerfið var fyrrum talið vera leið
til uppfræðingar almennings. Menn
bundu vonir við aukna fræðslu og mennt-
un, og um aldamótin síðustu gerðu menn
sér ennþá glæstari vonir um þær breyt-
ingar, sem víða voru þá gerðar á náms-
efni skólanna með því að leggja niður
eða rýra hlut klassískra fræða og leggja
meiri áherzlu á „gagnlegra" námsefni.
Menntun menntunarinnar vegna er nú
svo til úr sögunni. Orðið menntun í eldri
skilningi orðsins og þeim eina rétta er
hæpin til þess að tjá þá „gagnfræði" eða
atvinnufræðslu, sem nú er kostgæfð í
skólum. Það á að gera mun á menntun
og atvinnufræðslu, og nú er svo komið
að atvinnufræðslan gegnsýrir allt
fræðslukerfið. Uppfræðingarstefna 18.
aldar var í nánum tengslum við klassíska
menntun þeirra tíða, og þá voru menn
ósparir að sækja fyrirmyndir að þjóð-
félagsskipan og menningu í þær hug-
myndir, sem menn gerðu sér af klassískri
menningu Grikkja og Rómverja.
Með iðnbyltingunni er eðlilega lögð
Paul Valéry
áherzla á atvinnumenntun; um og eftir
aldamótin er tekið að stunda hana af
enn meira kappi. Með aukinni sérhæf-
ingu eykst þessi ástundun, og nú ein-
kennir hún fræðslukerfi flestra landa.
Hugsjónir þeirra manna, sem trúðu
fastast á þroskagildi aukinnar fræðslu
almennings, hafa ekki rætzt. Skólarnir
hafa ekki opnað mönnum menningararf
fortíðarinnar né gert þá næmari fyrir
menningarverðmætum nútímans, að
undanteknum þeim skólum, þar sem hin
gamla klassíska menntunarhefð er enn
tíðkuð.
Skólakerfið þjónar ríkisvaldinu og er
miðað við þarfir þess, þ. e. að gera
manninn að hlutgengri samfélagsveru,
en ekki er lögð nein alúð við þarfir
mannsins sem einstaklings. Hugmynd
kristninnar um einstakt eðli mannsins
sem sálu gæddrar veru, er bæri í sér
endalausa möguleika til sálræns þroska,
sem væri aðal þessarar lífveru, er af-
skipt. í stað þess miðast allar aðgerðir
og stefna ríkisvaldsins við manninn sem
efnahagslegt fyrirbrigði.
Þessi einkenni miðrar 20. aldar eiga sér
langa sögu og forsendur í liðinni tíð.
Það var mjög eðlilegt að verk Kafka
skyldu fá slíkan hljómgrunn, að fyrri
heimsstyrjöld lokinni. Fáir hafa séð bet-
ur vanmegnan og hjálparleysi einstak-
lingsins gagnvart yfirþyrmandi raun-
veruleika nútímans. Tónninn frá Kafka
var tekinn upp af ýmsum skáldum eftir
stríðið, viðbrögð þeirra voru ýmist ör-
vænting og svartsýni eða flótti frá
raunveruleikanum inn í fortíðina eða inn
í sjálfan sig. Hannah Arendt segir að
„svo virðist sem einstaklingurinn hafi
gefizt upp fyrir ytri aðstæðum, hann láti
reka, gefi upp einstaklingseðli sitt og
lifi doðalífi . . . Það má vel vera, að
okkar tímum ljúki í kyrrstöðu og niður-
koðnun, sem engin dæmi finnist til í
allri mannkynssögunni“. Aðrir hafa þá
trú, að sé um of þrengt að einstaklingn-
um með hrottaskap, niðurdrepandi kúg-
un og andlegum doða umhverfisins, hljóti
ætíð einhverjir að ranka við sér og
sprengja af sér fjötrana. Þetta hefur
gerzt í þeim löndum, þar sem mest gætir
áhrifa ríkisvaldsins eða þar sem hóp-
kenndin er sterkust. Þar verður ljóðið
svaladrykkur og vonarglæta.
Séu verk hinna mörgu eftirstríðsskálda
borin saman við verk Rilkes, Valérys,
Pounds, Yeats og Eliots, þá verður hlut-
ur þeirra yngri ekki mikill. Tilraunir í
rími og tjáningu eru aðeins tilraunir og
í stað þess að vera heimsborgarar eins
og eldri skáldin, eru þau yngri bundnari
næsta umhverfi sínu og hreinpersónu-
legri tjáningu. Merkustu verk síðustu
þrjátíu ára eru eftir skáld millistríðsár-
anna, og sum þeirra, eins og t. d. síðari
Cantos Ezra Pounds, lakari fyrri verkum.
Það er ekki hægt að vænta þess að
heimurinn eignist marga menn á borð
við Eliot og Valéry á sömu öldinni, ekki
sízt þegar gætt er hinna öru breytinga
og andmennsku-tilburða, sem einkenna
þetta tímabil. Eldri höfundar og stefnur
milli styrjalda hafa haft sín áhrif, en
það er ekki hægt að benda á neina
ákveðna stefnu í nútímaskáldskap. Ný-
rómantík lifði sitt skeið á Englandi,
einkum með Dylan Thomas; á Þýzka-
landi gætti og gætir ennþá áhrifa af
fyrirlestri Gottfrieds Benns, „Probleme
der Lyrik“ (1951), og er þetta verk nokk-
urskonar Ars poetica þýzkra nútíma-
skálda. Valérys gætir hjá Bonnefoy, sem
sumir telja fremstan af yngri kynslóð-
inni á Frakklandi. Tilraunin er ein-
kenni nútímaljóðsins, og engu skáldi
hefur hingað til tekizt að túlka nútím-
ann í öðru eins formi og Eliot tókst að
tjá sína tíma í The Waste Land og
Auden í fyrri kvæðabókum sínum. Þeir
gerðu þetta báðir með því að skynja heim
sinn svo sterkt, að þeir gátu tjáð hann
í ljóði betur en hægt var að gera á ann-
an hátt.
Sumir telja þetta ekki gerlegt og segja,
að tímarnir séu slíkir, að nútímaljóð
geti ekki átt sér tilveru, nútíminn geti
ekki orðið kveikja ljóða né bókmennta-
verka, og skáldin hljóti því að leita sér
útrásar í verkum þeirra tíma þegar
menn lifðu lífinu, sem sé andstæðu nú-
tíma doða og andlegs dauða. Samkvæmt
þessu yrðu skáldin að heyja sér efni úr
verkum fortíðar. Skáldið yrði að slíta
sig algjörlega laust úr viðjum nútímans,
loka sig inni í fílabeinsturni.
Aðrir halda því fram, að slíta beri öll
tengsl við fortíðina og eldri ljóðhefð,
og yrkja beri ný ljóð. Heimurinn hafi
tekið slíkum stakkaskiptum, að skynjun
manna og meðvitund verði að aðlaga
sig breyttri heimsmynd, sem sé mjög
frábrugðin þeirri síðustu. Hvorugt stenzt,
vegna þess að ljóðið tjáist með orðum,
og tungan getur aldrei verið algjörlega
hefðbundin né algjörlega ný; tungan lif-
ir og breytist og einnig ljóðið.
Ljóðið var í árdaga galdur, og ef til
vill á það þrátt fyrir allt eftir að verða
sá galdur, sem rýfur þoku forheimskunar
og kveður niður róbótinn.
47