Samvinnan - 01.10.1968, Page 50

sæki efni sitt til fortíðarinar, sem hann
reyndar oftast gerir. Það er greinileg
tilhneiging hjá harmleikaskáldinu til að
leita uppi í fortíðinni miklar persónur
og göfugar, bæði vegna uppruna síns og
eins vegna hryllilegra örlaga. Þessi til-
hneiging er „barnaleg" tilraun til þess
að afsaka hina stórkostlegu atburði, sem
eiga samkvæmt Aristótelesi að vekja í
senn hrylling og meðaumkun. í Grikk-
landi á fimmtu öld f. Kr. voru harm-
leikarnir sýndir á Díónýsosarhátíð á vor-
in, á hátíð vínguðsins þar sem árstíða-
skiptin voru ofarlega í huga. Grikkinn
fór á harmleik til að hreinsa sig. í mikil-
leik athafnar hinnar harmþrungnu
persónu sættir hann sig við hin óumflýj-
anlegu mistök lífsins og ekki sízt dauð-
ann. Harmleikurinn verður honum „há-
spekileg huggun“. í hugmynd Grikkja
um Díónýsos verður vart einkennilegs
bræðralags lífs og dauða. Þekktar eru
launhelgar hans, sem voru ekki sízt
stundaðar af konum, sem fóru út að næt-
urlagi og dönsuðu í tryllingi á afviknum
stöðum. Og var sem þær yrðu eitt með
náttúrunni; það var sem lífið og dauð-
inn eða maðurinn og náttúran samein-
uðust í þessum dularfulla syni Seifs, sem
Díónýsós var.
En harmleikurinn á Díónýsosarhátíð
hefur áreiðanlega ekki þurft á neinni af-
sökun að halda, þótt tryllingur hans
væri í ætt við vínguðinn. Allt hefur bók-
staflega stuðlað að því að styrkja hið
mikilfenglega nútíðarskyn hans, bæði
form og innihald og eins umhverfið,
Grikkland fimmtu aldar.
II.
Sagnleikurinn er hinn eilífi saman-
burður. Hið venjulega er stöðugt borið
saman við hið óvenjulega. Grundvöllur
hans og viðmiðun er því það sem er al-
mennt. Spennan í sagnleik er bókstaf-
lega borin uppi af þessum samanburði:
venjulegt — óvenjulegt. í harmleik aftur
á móti er enginn samanburður, engin
viðmiðun, nema ef vera skyldi að hin
harmþrungna persóna beri sjálfa sig
ósjálfrátt saman við eitthvað, sem er
fyrir utan sjálfan leikinn, guðlegt afl
eða einhverja hugsaða fullkomnun. Þetta
verður ljóst, þegar haft er í huga, að í
harmleik er ekkert almennt, heldur allt
óvenjulegt, sérstætt. Og það er greinileg
tilhneiging hjá þeim, sem er mótaður
af anda sagnleiks, að vilja komast hjá
öllum samanburði. Og til þess gerist
hann sagnarandi, verður „stikkfrí", tek-
ur að lifa í ímynduðum, hlutlausum
heimi fyrir utan allt raunverulegt líf,
tekur að segja hlutlaust frá. Ótti hans
er óttinn við hinn óhagstæða saman-
burð, það sem er hlægilegt. Það sem ekki
er til í harmleik, það sem verður til við
samanburð þess sem er venjulegt og þess
sem er óvenjulegt: hið hlægilega. Og
sagnapersónan tekur að segja frá, gerist
sagnarandi, til þess að komast hjá allri
þátttöku og þar með öllum samanburði,
tekur að segja af lífi og sál sögu, og ef
verkast vill kjaftasögu.
Á máli tilfinninganna verður hlutleysi
sagnleiks eða þátttökuleysi allt annað en
fullkomið tóm, vegna þess að slíkt tóm
er ekki til. Tilfinningaleysi hefur í för
með sér ákveðin geðhrif, sem eru allt
annað en hlutlaus, þ. e. ákvarða á sín-
um tíma athöfn. En þetta er stærsti
misskilningur sagnleiks: að halda að til
sé hið fullkomna tilfinningalega hlutleysi.
Styrkleiki sagnleiks myndi vera sá, að
öll hans hreyfing miöar að aðlögun.
Sagnapersónan verður á undarlegan hátt
ósæranleg, stendur hvorki né fellur með
verkum sínum. Og fullnaðarsigur henn-
ar er fullkomin lausn frá samanburðin-
um.
Það sem sagt hefur verið hér um
harmleik og sagnleik eru öfgar þessara
tveggja heima, sem ef til vill finnast
sjaldan í sinni hreinu mynd. En ljóst
hlýtur að vera, að þessi tvö sjónarmið
eru ósættanleg. Og jafnframt að fyrsta
skref í sagnleiksátt, að taka að lifa í
fortíð, ákvarðar síðan allt sem á eftir
kemur. Allir þeir góðviljuðu andar, sem
allt vilja sameina, jafnvel harmleik og
sagnleik, hafa að vísu ekki misst af
sagnleiknum, en harmleikurinn er þeim
glataður fyrir fullt og allt um leið og
einhver samkomulagsvilji tekur að hrær-
ast með þeim.
III.
Nú dylst engum, að sagnleikurinn er
ekki óalgeng lífsafstaða í nútímanum, og
ekki einungis á íslandi. En það sem er
sérstætt við islenzkan anda er, að hann
sækir og hefur sótt eingöngu styrk sinn
í þetta lifsviðhorf, sem er sagnleikur-
inn. Hvert sem litið er, eru linurnar
skýrar. Engin hætta er á grófri alhæf-
ingu, sem þó verður vart komizt hjá í
skrifum sem þessum. Reglan er án
minnstu undantekningar. Einn frjáls-
lyndasti hugvísindamaður íslenzkur, Sig-
urður Nordal, er jafnvel dæmigerður
sögumaður, enda þótt erfitt sé að hugsa
sér nútímahugvísindi séð í ljósi þýzkr-
ar 19. aldar söguspeki. En hvert sem
Sigurður beinir sjónum sínum, sér hann
allt í sögulegu ljósi. Getuleysi íslenzkra
samtímamanna hans gerir hann stöðugt
örvæntingarfullan. Og viðbrögð hans
verða ætíð að snúa sér til fortíðarinnar
og fegra hana. Eins og fögur fortíð gagni
villuráfandi íslendingum tuttugustu ald-
arinnar! Hefur ekki einmitt fortíðarskyn
íslenzkrar þjóðar alið á aldalöngum aum-
ingjaskap hennar? Bar og ber ekki enn
nauðsyn til að hérlendri „mystífika-
sjón“, sem „íslenzk menning“ er, ljúki,
að nútíðinni sé mætt skýrum sjónum?
En það er ógæfa þeirra, sem á söguna
trúa, að þeir fá ekki greint á milli þess
sem er og síns eigin söguskilnings. Þann-
ig er þeim fyrirmunaður verknaðurinn,
hin beina athöfn og afleiðingar hennar.
Sjónarmið Sigurðar Nordals kemur skýrt
fram í merkilegri grein, sem hann reit
og kallaði „Líf og dauði“. Þar leitast
hann við að samræma þau tvö ósætt-
anlegu sjónarmið, sem eru sagnleikur og
harmleikur. Ekki verður betur séð en
hann gangi þess ekki dulinn í lokin, að
honum hafi tekizt þessi sameining
undravel. Lifsviðhorf hans kemst fyrir í
setningunni: Laun dyggðarinnar er synd-
in. En við hvaða synd á hann? Synd
dyggðarinnar? Velvilja hans er ekki að
efa, en ruglingurinn getur ekki verið
meiri, vegna þess að hann hefur aldrei
haft raunverulega athöfn í huga. Og
hann ætlaði að sameina skáldið og fræði-
manninn. Hvaða skáld? Hvaða fræði-
mann? Skáldfræðimanninn?
í íslenzkum bókmenntum getur að líta
hið sama. Sagnleikurinn blasir alls stað-
ar við. En ekki hinn heiðni sagnleikur,
sem enginn neitar að hafi skapað merki-
leg verk að svo miklu leyti, sem slíkt er
gerlegt innan ramma hans, heldur get-
ur að líta sagnleikinn úrættaðan.
Hvergi í nútímabókmenntum íslenzk-
um örlar á harmþrungnum tóni. Guð-
bergur Bergsson á að heita nútímalegt
skáld, sem hann er ekki, heldur upp-
gjafasagnamaður. Hann notar bók-
menntaform kennt við nýróman, sem er
gert til að losna undan viðjum frásög-
unnar. Þetta vinnuglaða, íslenzka ung-
menni hikar ekki við að nota þetta
„and-epíska“ bókmenntaform til þess að
segja sögu!
Drama í eiginlegum skilningi þess orðs
er ekki til í íslenzkum bókmenntum.
„Snæfríður íslandssól", sem á að vera vel
heppnað, íslenzkt drama, er ekki drama,
þ. e. fæst ekki við athöfn. Þetta einkenni-
lega háðska verk er sagnleikur, sem nær-
ist á því, sem ekki er til í sjálfu verkinu,
ekki í höfundinum, heldur í áhorfand-
anum, á því sem er þjóðlegt. Það er at-
hyglisvert að athuga, hvernig sagna-
maðurinn Halldór Laxness reynir af
fremsta megni að skrifa drama. Senni-
lega finnast ekki viðlíka tímaskekkjur á
byggðu bóli sem þessar tilraunir hans.
Hann reynir að troða upp á senu með
sagnleik sem læzt vera harmleikur,
segja sögu innan þess ramma sem er
ætlaður athöfn. Halldóri Laxness hefur
aldrei tekizt að skrifa fyrir leiksvið: sýna
hina nöktu, algildu, mannlegu athöfn.
Skýringin er einfaldlega sú, að hann er
ekki aðeins sögumaður í verkum sínum,
heldur einnig í sínu lífi. Annað væri óger-
legt, eins og sýnt hefur verið fram á.
Um annað þekkjast reyndar ekki dæmi.
í lífi sínu hefur hann fjallað um sjálf-
an sig sem hlut. Hver hefur ekki gortað
af því að hafa lifað gjörsamlega við-
burðasnauðu lífi? Eða hver hefur ekki
hafið að skrifa ævisögu sína þegar á
unga aldri, bókstaflega samið líf sitt á
bók fyrst, á undan öllu lífi? Enda er
líf hans hvergi til nema á þeim blöðum,
sem hann hefur af atorku fyllt orðum
alla sína ævi. Með þeim stendur hann
og fellur. En um mannlegan verknað
hefur hann aldrei fjallað.
Okkar timar eru „tragískir“ tímar.
Undan afleiðingum hins beina verknaðar
er ekki unnt að sleppa. Fjölmiðlunin sér
um það. Morðið hefur verið flutt inn á
stofugólf hvers og eins. Og hjá því að
taka afstöðu með eða móti verður ekki
komizt. Þess vegna er það brýnast verk-
efni fyrstu borgaralegrar kynslóðar, sem
ísland hefur alið, að brjóta niður hinn
heimska sagnleik.
ísland nútímans er sagnleikurinn úr-
kynjaður — kjaftasaga.
50