Andvari - 01.01.1997, Side 56

54
GUÐMUNDUR HÁLFDANARSON
ANDVARI
lands notaði stefnubreytingu Dana í málefnum hertogadæmanna sem tylli-
ástæðu til þess að hertaka þau bæði árið 1864; runnu þau síðan inn í hið
þýska ríki við stofnun þess árið 1871.69
Afstaða Dana til stöðu íslands í ríkisheildinni hlaut ávallt að taka nokk-
urt mið af málefnum hertogadæmanna, ekki síst vegna þess fordæmis sem
undanlátssemi við íslendinga gat gefið þýskumælandi íbúum þeirra. Það
þarf því ekki að koma á óvart að íslendingum var ekki boðið mikið á þjóð-
fundi árið 1851, af því að alríkisstefnan útilokaði hvers konar eftirgjöf í
málefnum íslands. Að sama skapi er eðlilegt að farið var að ræða stöðu ís-
lands að nýju eftir að Egðustefnan varð ofan á í Kaupmannahöfn, enda
voru stjórnarskrármál Islendinga enn óleyst á þeim tíma. Fyrsta skrefið í
þessa átt var stigið árið 1861, en það ár boðaði konungur Alþingi að fjár-
hagsmál milli íslands og alríkisins yrðu tekin til yfirvegunar70 og síðar sama
ár skipaði hann sérstaka nefnd sem koma átti þessum málum á fastan
grundvöll.71 í nefndinni sátu fimm menn, þar af þrír Danir og tveir íslend-
ingar - þeir Oddgeir Stephensen, skrifstofustjóri íslensku stjórnardeildar-
innar, og Jón Sigurðsson. Nefndin skilaði áliti árið 1862 og reyndist hún öll
sammála um að greina fjárhag Danmerkur og íslands að, um leið og nefnd-
armenn voru þeirrar skoðunar að landið gæti ekki staðið á eigin fótum án
verulegs fjárstuðnings frá Danmörku. Nefndin þríklofnaði hins vegar þegar
kom að því að útskýra grundvöll fjártillags Dana og ákvarða upphæð þess
og greiðslumáta. Danirnir þrír og Oddgeir voru sammála um að byggja
fjárstuðninginn á ástandi landsins (þetta nefndist ,,ástandskrafa“) - þ.e.a.s.
vegna slæmrar stöðu íslands þurftu landsmenn á aðstoð Dana að halda þar
til þeir gætu staðið á eigin fótum. Fjórmenningana greindi þó verulega á
um hver upphæðin skyldi vera og skiluðu þeir því tveimur aðskildum tillög-
um. Jón Sigurðsson tók hins vegar allt annan pól í hæðina. Að hans mati
átti ekki að leggja slæmt ástand íslands til grundvallar framlaginu, heldur
væri nauðsynlegt að gera nákvæman reikning yfir það sem Danir skulduðu
Islendingum eftir margra alda óstjórn - enda væri hún helsta orsök slæms
ástands landsins. Jón settist því einfaldlega niður og reiknaði út þær tekjur
sem hann taldi að norskir og danskir konungar hefðu haft af landinu um-
fram útgjöld í þær sex aldir sem liðnar voru frá samþykkt Gamla sáttmála
og var niðurstaða hans sú að Danir stæðu í svimandi hárri skuld við hjá-
lenduna í norðri.72
Kröfur Jóns Sigurðssonar í fjárhagsmálinu eru dæmigerðar fyrir pólitísk-
an stíl hans og starfsaðferðir. A bak við reikningana lágu víðtækar söguleg-
ar rannsóknir sem hann skýrði í löngum og ýtarlegum greinargerðum. Ekki
verður hér lagt mat á sannleiksgildi reikningskúnstanna, enda er erfitt að
gera nákvæm skuldaskil vegna jafn flókinna fjárhagssamskipta og hér um
ræðir. Hins vegar hljótum við að draga réttmæti reikninganna í efa, þótt