Andvari - 01.01.1997, Síða 70

68
SKÚLI PÁLSSON
ANDVARI
dæmi um orsakasamband: Ef rofanum á eldavélinni er snúið hitnar hellan
og þá sýður vatnið í pottinum, hiti hellunnar er orsök þess að vatnið sýður.
Um þetta gildir ákveðin regla á þá leið að þegar vatn hitnar nógu mikið þá
hlýtur það að sjóða. Allt sem gerist í heiminum gerist í samræmi við slíkar
reglur: suðan í pottinum, gangur himintunglanna, hjartsláttur mannsins. Ef
við þekkjum slíkar reglur getum við ályktað af því ástandi, sem við sjáum í
heiminum nú, hvernig hann verði í framtíðinni eða hvernig hann hefur ver-
ið áður en við tókum að virða hann fyrir okkur. Vísindin snúast um það að
gera sér skipulega grein fyrir slíkum reglum.
Orsakalögmálið er raunar ekki almennt viðurkennt, það hefur satt að
segja lengi verið ákaflega umdeilt. Á 18. öld setti Hume fram fræga gagn-
rýni á orsakalögmálið og sú gagnrýni varð síðan kveikjan að heimspeki-
kerfi Kants. Á þessari öld hafa efasemdir um orsakalögmálið komið frá
eðlisfræðingum sem hafa komist að því að ákveðin fyrirbæri á sviði atóm-
anna virðast ekki vera í samræmi við orsakalögmálið. Þetta verður Brynj-
ólfi tilefni til umræðu um skammtafræði. Hann reynir að sýna fram á að or-
sakalögmálið hljóti þrátt fyrir allt að gilda á sviði atómanna líka, frá því
geti ekki verið neinar undantekningar. Rök hans fyrir þessari sterku trú á
orsakalögmálið snúast um að það sé forsenda fyrir þekkingu okkar, ef við
gerðum ekki ráð fyrir að heimurinn sé í föstum skorðum gætum við ekki
treyst þekkingunni. Ef við gerum ráð fyrir þeim möguleika að sömu að-
stæður leiði af sér eitthvað annað í dag en í gær myndi það kippa grund-
vellinum undan öllum skoðunum okkar á heiminum. Meira en það: athafn-
ir okkar byggjast á trú á orsakalögmálið. Bara með því að snúa rofanum á
eldavélinni til að sjóða vatn sýnum við traust okkar á að heimurinn hafí
sama gang og venjulega.
Brynjólfur reynir að sýna fram á að sama gildi í vísindum. Þegar vísinda-
maður leiti skýringa þá geri hann ráð fyrir að fyrirbærin sem hann rann-
sakar eigi sér einhverja orsök. Ef vísindamaður trúi því ekki að allir hlutir
eigi sér orsök þá hafi hann enga ástæðu til að leita skýringa og sennilega
væri hann enginn vísindamaður.
Stundum tekur Brynjólfur þannig til orða að orsakalögmálið sé okkur
lífsnauðsyn. Ef ég trúi ekki að eldurinn brenni, að maturinn næri, að
steinninn sem ég sleppi falli og svo framvegis þá get ég ekki lifað í þessum
heimi. Þessi lífsnauðsyn, segir hann, gerir orsakalögmálið að því öruggasta
sem við vitum og þetta orðar hann þannig að lífsnauðsyn verði röknauð-
syn. Þessi röksemdafærsla er að forminu til það sem kallað hefur verið for-
skilvitleg röksemd, hún reynir að sýna fram á skilyrði fyrir þekkingu. Að
þessu leyti minna rök Brynjólfs fyrir orsakalögmálinu á vörn Kants gegn
gagnrýni Humes.
Samkvæmt þessum skilningi á orsakalögmálinu má reikna út hvað gerist