Andvari - 01.01.1997, Síða 126

124
ÁRMANN JAKOBSSON
ANDVARI
listum. Sjaldan hafa listamenn, vísindamenn og þeir sem tóku þátt í þjóðfé-
lagsumræðu verið meðvitaðri um tímamót, að þeir stæðu á krossgötum
gamals og nýs. Þetta braust fram í uppreisn gegn hinu gamla, hvort sem var
í þjóðskipulagi eða listum. Haldin voru réttarhöld yfir gamla tímanum, eins
og Virginia Woolf orðaði það. Uppreisn þessi hafði aftur á móti engin skýr
markmið, snerist frekar um það sem átti að hverfa en það sem átti að taka
við.42
Þetta er samhengi þula Theodoru Thoroddsen. Þær eru skýrt dæmi um
útópíska uppreisn, að því leyti hliðstæða við verk ensku skáldanna Butlers
og Wells þó að útópía Theodoru sé öðruvísi. Útópía er ekki veruleikaflótti
heldur þvert á móti leið til að takast á við samfélagsvandamál á annan hátt
en með beinni þjóðfélagsgagnrýni, þáttur í endurmati allra gilda.43 Þannig
lýsa þulur Theodoru flótta frá ánauð daglegs amsturs, frá tilveru ófrelsis og
firringar til einingar náttúruheimsins. I aldamótatíðarandanum lá einnig
sköpun aukaheima á borð við þá sem Auden lýsti, hlutverk listarinnar var
að búa til gagnraunveruleika sem væri hinum æðri.44 Þessir „nýju heimar“
eru það sem þulur Theodoru snúast um og ég hef valið yfirheitið náttúru-
heimurinn. Slík heimagerð einkenndist af eftirsókn eftir hinu framandlega
sem einkenndi áratugina fyrir seinustu aldamót og spratt fram í austur-
lenskum áhrifum á tónlist Puccini, Saint-Saéns, Massenets og jafnvel Gil-
berts og Sullivans, í dálæti breskra menntamanna á öllu frönsku og á marg-
víslegan annan hátt.45 Theodora finnur hið framandlega í íslenskum ævin-
týrum, þar er sá norrænn íburður sem einna helst stenst samjöfnuð við
gersemar Austurlanda.
Uppreisn aldamótakynslóðarinnar beindist gegn röð og reglu, bæði í
þjóðfélaginu eða listum. Hjá Theodoru sést hún í vali á efni og bragarhætti.
Bæði háttur og myndir vitna um meðvitaða sundurleitni, snögg sviðskipti,
öllu ægir saman, það er erfitt að festa hendur á byggingu og atburðarás.
Þessi byltingarsinnaða óreiða helst í hendur við frelsisþrá kvæðanna sem
beinist ekki síst að hefðbundnum kynhlutverkum. í þulum Theodoru er ris-
ið upp gegn þeim. Konan er ekki hlutur, hún hefur sínar þrár og þær snúast
ekki aðeins um að hjúkra mönnum, ala upp börn, líkna, þvo, staga. í þulum
Theodoru eru konur, ljóðmælendur og aðrir, gjarnan gerendur í ástarmál-
um, einstaklingarnir sem þulan snýst um. Þulurnar eru ástarljóð, umræða
um einstaklinga og kynferði þar sem þungamiðja þokukenndrar atburða-
rásar er uppreisn konu gegn feðraveldi samfélagsins. Þessi áhersla á kyn-
hlutverk og endurskoðun þeirra á sér sinn líka í evrópskum listum á áratug-
unum fyrir seinustu aldamót, þar leiðir aukin áhersla á manninn af sér
aukna meðvitund um kynferði sem gjarnan lýsti sér í að dregið er úr grein-
armun karls og konu, honum jafnvel afneitað. Meðvitundin um hœtturnar
sem fólust í afnámi þessa munar hverfur aftur á móti aldrei, einnig hún sést