Andvari - 01.01.1953, Side 50

46
Þorkell Jóhannesson
ANDVARI
ekki vistir, var atvinnulaust, alls 7800 manns. Árið 1784 var
hundraðstala slíks fólks í Skálholtsbiskupsdæmi 11,7%. Bæði þessi
ár, og einkum hið síðartalda, voru óhagstæð og sýna því hærri
þurfamannatölu en eðlilegt má telja, en ljóst er, að hún hefir
verið geysihá jafnan á 18. öld. Árið 1840 eru sveitarómagar
taldir 1961, eða 3,4% af mannfjöldanum, 1845: 1691, eða 2,89%,
og 1850: 1244, eða 2,1%. Vert er að gæta þess, að líklega hefir
tala þurfamanna aldrei lægri verið á 19. öld en þennan áratug,
enda er þá betur ástatt í þessu efni hér á landi en t. d. í Dan-
mörku (6—7% í Kaupmannahöfn, annars urn 3%). Þurfamanna-
talan er hlutlallslega hærri sunnan og vestan lands en nyrðra
og eystra og bendir það til jafntryggari afkomu í landbúnaðar-
héruðunum.
Þrátt fyrir allt þetta, sem nú var talið, stóð hagur landsmanna
á völtum fæti. Framför sú, er orðin var, var eflaust mest að
þakka hagstæðu árferði og þolanlegri verzlunarhögum en olt
fyrrum. Mikill þorri bænda var leiguliðar og bjuggu við úrelt
og óhagstæð leigukjör. Árið 1842 eru taldir 7204 bændur á
5621 jörð, þar af 1237 sjálfseignarbændur, eða urn sjöttungur
bændastéttarinnar. Ekki bætti það kjör leiguliðanna, að eftir-
spurn eftir jarðnæði fór mjög vaxandi. Svo sem sjá má af tölu
jarða og bænda 1842, hefir tvíbýli verið allvíða þá þegar, þótt
enn meira kveði að skiptingu jarða síðar á öldinni, við vaxandi
fólksfjölda, allt þar til Vesturheimsferðir hófust og því næst flutn-
ingur fólks í kaupstaði og sjóþorp. Hér er það enn til marks, að
frá því um 1840 og fram undir 1870 kveður allmikið að því,
að reist sé nýbýli í dölum og heiðum, einkurn nyrðra og eystra,
þar sem fyrrum hafði a. m. k. um langan aldur engin byggð
verið, svo sem í Jökuldals- og Möðrudalsheiði, á Hólsfjöllum, a
Mývatnsheiði og víðar. Og þótt búfjártalan yxi hlutfallslega meira
en fólksfjölguninni svaraði, er augljóst, að heldur fjölgaði sma-
bændum, er búa urðu við þröngan kost. Hér er og á það að
líta, að þótt áhöfn á jörðunr stækkaði yfirleitt, var það fyrst og
fremst að þakka hagstæðara árferði og meiri mannafla, er beitt