Tímarit lögfræðinga - 01.12.1987, Page 25

I. INNGANGUR
Hinn 20. mars 1987 voru sett lög nr. 13 um umboðsmann Alþingis
og tóku þau gildi 1. janúar 1988. Er þá Island loksins komið í hóp
þeirra ríkja sem telja umboðsmannsfyrirkomulag mikilvægt úrræði til
þess að tryggja réttaröryggi. Meðal þeirra eru öll hin Norðurlöndin þar
sem uppruni þessa fyrirkomulags er talinn vera. Umboðsmaður hefur
starfað í Svíþjóð síðan árið 1809, í Finnlandi frá árinu 1919, í Dan-
mörku frá 1954 og í Noregi frá árinu 1963. Hér á eftir verður einungis
fjallað um hin nýju lög en hvorki rætt almennt um umboðsmanns-
embættið né gerður samanburður á íslensku lögunum og hinum nor-
rænu eða öðrum þar sem umboðsmannskerfi er við lýði. (Um það efni
sjá t.d. Sigurður Gizurarson: Ú 1987: 119-134, sbr. AT 1973-1974
A: 703-727).
II. AÐDRAGANDI UMBOÐSMANNSLAGANNA
Árið 1963 lagði Kristján Thorlacius fram á Alþingi (á 84. löggjafar-
þingi) svohljóðandi tillögu til þingsályktunar um undirbúning löggjaf-
ar um embætti lögsögumanns: „Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni
að skipa fimni manna nefnd til þess að undirbúa löggjöf um stofnun
embættis lögsögumanns, með sérstakri hliðsjón af löggjöf á Norður-
löndum um embætti „ombudsmands“. Hverjum þingflokki skal gefinn
kostur á að tilnefna einn mann í nefndina. Hinn fimmti skal tilnefndur
af hæstarétti, og sé hann formaður.“ I greinargerð með tillögunni
sagði m.a. að hér á landi hefði á síðari áratugum orðið ör þróun í þá
átt að ríkisvaldið og bæj aryfirvöld hefðu meiri afskipti af málum er
snertu daglegt líf einstaklinganna. Þótt allir ættu að vera jafnir fyrir
lögum vildi út af því bregða. Tilgangurinn með stofnun embættis lög-
sögumanns ætti að vera sá að auka möguleika þess að lög og reglur
þjóðfélagsins gengju réttlátlega yfir alla. Væri bæði átt við þau hlunn-
indi sem þjóðfélagið veitti þegnum sínum og þær kvaðir sem á þá væru
lagðar, svo og meðferð refsimála og afplánun refsinga þeirra er brot-
legir gerðust. Um nafngift þessa embættismanns sagði að vel færi á
því að nefna hann lögsögumann þar sem eitt af verkefnum hans yrði
að leiðbeina mönnum um hvað væru lög, en einmitt því hlutverki hefði
lögsögumaður gegnt að fornu þótt með öðrum hætti væri. (AT 1963
A2: 935). I framsöguræðu sinni sagði flutningsmaður m.a. að á síðari
árum gætti aukinnar tortryggni um að lögum og reglum væri réttlát-
247