Tímarit lögfræðinga - 01.12.1988, Blaðsíða 19

meðferð svo og með virkum starfsleyfissviptingum og refsiviðurlög-
um (refsivist fyrir alvarleg brot, en ella fésektir greiddar af hinum
brotlega sjálfum, í sem bestu samræmi við greiðslugetu hans og eðli
brotsins).
Margvíslegar ástæður eru fyrir hinum mikla áhuga á efnahags-
brotum hin síðari ár, er orðið hefur til þess, að víða hefur allt refsi-
vörslukerfið verið endurskoðað og styrkt og nýjar refsiheimildir lög-
festar. Slíkur áhugi hefur þó verið takmarkaður á Islandi enn seip
komið er. Að nokkru leyti er um breytt gildismat að ræða, líkt og gerð-
ist á sínum tíma með hinu fræga riti Edwin H. Sutherlands „White
Collar Crime“ (1949) og fyrri tímaritsgreinum hans um efnið allt frá
1940. í því felst bæði sú jafnréttishugsun, að refsiverð brot í atvinnu-
rekstri séu tekin svipuðum tökum í refsivörslukerfinu og önnur af-
brot. Menn eigi ekki að geta skýlt sér á bak við atvinnufyrirtæki,
ríkidæmi eða völd. Hins vegar eru ýmis verðmæti metin meira en
áður var, svo sem heilbrigði og vellíðan, umhverfi, heiðarleg sam-
keppni og neytendavernd.
Ymsar ytri ástæður hafa einnig stuðlað að breytingum á meðferð
efnahagsbrota í refsivörslukerfinu. Vísindalegar rannsóknir hafa sýnt
fram á skaðsemi ýmiss konar atvinnustarfsemi og mun meiri dulda
brotastarfsemi á mörgum sviðum en nokkurn gat órað fyrir. Þannig
hefur ný þekking opnað augu manna. 1 öðrum tilvikum kallar ný tækni
á lagabreytingar, m.a. á nýjar eða rýmkaðar refsiheimildir (tölvu-
brot, umhverfisbrot). Þá hefur komið í ljós, að löggjafarstarfið helst
ekki ætíð í hendur við þróun viðskipta- og efnahagslífs, með þeim af-
leiðingum að Iög reynast ófullnægjandi til að tryggja heiðarlega við-
skiptahætti (verðbréfaviðskipti, gjaldþrot, misneyting og okur í láns-
viðskiptum, brot gegn höfundarrétti á myndbandamarkaðnum).
4) Tilhögun refsiábyrgðar. Eins og áður er fram komið, hefur verið
brugðist við þessum breyttu aðstæðum með ýmsum hætti í refsi-
vörslukerfinu. Hér á eftir verður aðallega rætt um tilhögun refsi-
ábyrgðar. Hinar almennu reglur refsiréttarins um ábyrgð einstaklinga
nægja ekki lengur einar sér. Á það ekki síst við nú á síðari tímum,
þegar mestallur atvinnurekstur á sér stað í félagaformi. Oft getur
verið erfitt að finna hinn seka einstakling eða sanna á hann sök. Einn-
ig geta fyrirtæki, sem kunna að njóta hagnaðar af broti starfsmanns,
séð sér hag í því að losa sig við hann og ráða nýjan í staðinn.
Yfirleitt reynist erfitt að sanna sök á yfirmenn hans. Refsivörslu-
kerfið getur því orðið harla varnarlaust, ef ekki má koma við refsi-
217