Tímarit lögfræðinga - 01.02.1995, Síða 12

þess að ná rétti sínum sé hann ekki fúslega eftirlátinn. Frá þessu eru þó þær
undantekningar, sem mælt er fyrir um í 1. gr. laga nr. 90/1989 um aðför. Á
því er byggt í íslenskri löggjöf að þegnarnir nái rétti sínum með aðstoð
stjórnvalda.
í 6. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu segir að þegn aðildanikis skuli eiga
þess kost að fá mál um réttindi sín og skyldur að einkamálarétti, eða mál um
meinta refsiábyrgð sína, prófuð innan hæfilegs tíma fyrir sjálfstæðum, óvil-
höllum dómstóli. Skipan dómstólsins á að vera ákveðin með lögum. I mann-
réttindayfirlýsingu og mannréttindasáttmálum Sameinuðu þjóðanna er að finna
lík ákvæði. í raun er ekki verið að mæla fyrir um aðrar grunnreglur, en sem
sjálfsagðar hafa verið taldar í vestrænum lýðræðisríkjum og fyrirskipaðar eru
í stjórnarskrám þeirra. Þau ríki sem gerst hafa aðilar að þessum sáttmálum
hafa með því skuldbundið sig til að virða réttaröryggið og sjá til þess að lög-
gjöf og réttarframkvæmd ríkisins sé í samræmi við þá. I 6. gr. mannréttinda-
sáttmálans er verið að mæla fyrir um rétt þegna aðildarríkjanna til að leggja
mál sín fyrir óháða og óhlutdræga dómstóla, sem stofnaðir hafa verið með
lögum, og að málsmeðferð fyrir þeim taki aðeins hæfilegan tíma. Með lögum
nr. 62 frá 19. maí 1994 öðlaðist Mannréttindasáttmáli Evrópu lagagildi á
Islandi. Islenskir dómstólar höfðu áður túlkað íslensk lög svo að þau yrðu í
sem bestu samræmi við sáttmálann, sbr. H 1990 2, 14, 92, o. fl. Lögtaka sátt-
málans kemur því helst til með að hafa áhrif hafi lagatexti verið í beinu ósam-
ræmi við hann. Fer þá að lögskýringarreglum hvernig dómstólar leysa úr þeim
árekstrum. Ákvæði sáttmálans ættu þá að ganga fyrir ákvæðum eldri laga.
Erfiðara yrði hins vegar um lögskýringar og dómstólar gætu lent í miklum
erfiðleikum færi svo að á Alþingi yrðu sett lög sem illa yrðu samræmd ákvæð-
um mannréttindasáttmálans.
II. UM DÓMSTIGIN
Hversu vel sem dómaskipun lands er úr garði gerð verður aldrei útilokað
að dómsúrlausn geti orðið misheppnuð eða gölluð eða ekki verði við hana
unað. Ymsar ástæður geta legið til þess. Héraðsdómur getur hafa túlkað laga-
reglu ranglega, málsmeðferðin getur hafa farið úr böndunum og gögn sem
aðilamir lögðu fyrir dóminn geta hafa verið misvísandi eða ófullkomin.
Áhættuna af þessu má minnka með því að heimila endurskoðun dómsúrlausna.
Á hinn bóginn krefst réttaröryggið þess ekki aðeins, að sá sem hefur réttinn
sín megin vinni mál, heldur á hann einnig að fá þá úrlausn innan hæfilegs
tíma, án óhæfilegrar fyrirhafnar og allt of mikils kostnaðar.
í lýðræðisríkjum á það að vera aðalreglan að aðilar geti fengið dómsmál
lagt fyrir að minnsta kosti tvö dómstig. Samkvæmt 2. gr. samningsviðauka
nr. 7 við Mannréttindasáttmála Evrópu á sérhver sá sem dæmdur er fyrir
refsivert brot rétt á að skjóta ákvörðunum um sekt eða refsingu til æðri réttar
til endurskoðunar. Undanþágur eru þó veittar varðandi smávægileg brot og ef
fyrsta meðferð máls er fyrir æðsta hugsanlegum dómstóli eða ef sakfellt er
6