Tímarit lögfræðinga - 01.02.1995, Síða 52

Hitt er svo atriði, sem rætt verður hér á eftir, hvernig þetta fær samrýmst því,
sem segir í stjómarskránni, að það sé Alþingi og forsetinn, sem fari með lög-
gjafarvaldið. Til að samræma viðbrögðin þegar vandi af þessu tagi kemur upp,
er hafður einn Hæstiréttur fyrir landið allt.
Það er gömul hefð, að Hæstiréttur líti eftir starfsháttum dómstóla á fyrsta
dómstigi svo og rannsókn opinberra mála almennt. Lagareglur um þetta eru nú
160. -162. gr. laganna um meðferð opinberra mála og lokaákvæði 143. gr. laganna
um meðferð einkamála. Hæstiréttur hefur ekki talið sett ákvæði um þetta efni
tæmandi. Önnur viðhorf til áminningar em í 8. gr. laganna um aðskilnað dóms-
valds og umboðsvalds í héraði nr. 92/1989, þar sem dómforsetum er falið agavald.5
Það sem hér fer á eftir um stjómsýsluna og um löggjafann varðar samband
þessara handhafa ríkisvalds við dómstólana fremur en Hæstarétt sérstaklega.
Annar háttur verður vart á hafður, en hafa ber í huga það, er nú hefur verið
rakið um Hæstarétt og aðra dómstóla.
3. DÓMSTÓLARNIR OG STJÓRNSÝSLAN
Dómstólar fjalla um mál, sem fyrir þá eru lögð, en eiga ekki sjálfir frum-
kvæði að því, að til dómsmála sé stofnað. Þeir eru einnig í ríkum mæli bundnir
af kröfugerð og málavaxtalýsingu aðila máls og að nokkru af lagarökum
þeirra. I ríkiskerfinu er því ekki samkeppni milli dómstólanna og stjómvalda
um frumkvæði, ekki heldur að því er varðar mál, sem lýkur með ákvörðun
um rétt tiltekins manns eða lögaðila í ákveðnu falli. Ef ákvarðanir þessar eru
teknar af stjórnvöldum, kallast þær stjórnvaldsákvarðanir, áður var talað um
„stjórnarathafnir“ í sömu merkingu.6
Það er hins vegar raunhæft og áleitið skoðunarefni, hvenær megi hrófla við
gerðum stjórnvalda með dómi. Mesta þýðingu hefur, hvernig þetta horfir við
um stjórnvaldsákvarðanir og þá hvernig skýra eigi þau orð í 60. gr. stjórnar-
skrárinnar, sem fyrr eru tekin upp: „Dómendur skera úr öllum ágreiningi um
embættistakmörk yfirvalda“. Sjálfgefið er það, sem segir í 61. gr„ að dóm-
endur fari eftir lögunum. Það eiga stjórnvöld einnig að gera. I vestrænum ríkj-
um er stjórnsýslan lögbundin, þau eru réttarríki, sem kallað er.7 I næstum 150
ár hefur verið ljóst á okkar landi, að dómstólar geta fjallað um stjórnvalds-
ákvarðanir, fellt þær úr gildi að hluta eða að öllu leyti og einstaka sinnum
mælt fyrir um, hvað í stað þeirra skuli koma.
5 Sjá Pétur Hafstein: Nokkur orð um aðfinnslur og ávítur Hæstaréttar (Tímarit lögfræðinga
1992, 3. hefti). Bogi Nilsson: Um sönnunargögn og sönnunarfærslu í sakamálum (Ulfljótur
1991, 4. hefti). Sami: Vottar við lögregluyftrheyrslur (TL 1992, 1. hefti). Sami: Enn um
aðfínnslur og vítur (TL 1992, 4. hefti).
6 Um hugtök í stjómsýslurétti (stjórnarfarsrétti) ræðir í grein Bjöms Þ. Guðmundssonar:
Stjómsýsluorð í belg (Úlfljótur 1988, 2. hefti).
7 Garðar Gíslason: Um rétt réttlæti og réttarríki í bókinni: Eru lög nauðsynleg? 1991.
46