Tímarit lögfræðinga - 01.02.1995, Síða 53

Meginsjónarmiðið um vald dómstóla til að fjalla um „embættistakmörk yfir-
valda“ hefur lengstum verið það, að þeir geti dæmt um lagaatriði stjórnvalds-
ákvörðunar, en ekki matsatriði hennar. Þá hefur verið talið að uppfylla þurfi
réttarfarsskilyrði, t.d. um aðild. í þessu felst meginregla, sem höfundur þess-
arar greinar telur benda til réttrar áttar. Hitt er annað að oft er erfitt að leysa
úr málum eftir henni, til þess er hún of almenn og óljós. Einnig hefur verið
talið, að með lögum megi fela stjómvöldum endanlegt úrskurðarvald, sem
dómstólar geti ekki hnekkt. Reynt hefur verið að setja því ramma, hvenær
dómstólar geta beitt ógildingarvaldi sínu.
í Stjórnarfarsrétti eftir Ólaf Jóhannesson, sem út kom 1955, er einn af köfl-
unum um stjómvaldsákvarðanir. Þar er talið, að ógildingarástæður, sem dóm-
stólar byggi á, séu þessar: Valdþurrð, vanhæfi stjómvalds, ólögmæt aðferð við
undirbúning og gerð stjórnvaldsákvörðunar, viljaágallar og valdníðsla, form-
gallar og efnisannmarkar. Þessi upptalning byggði ekki á almennum settum
lagareglum um ógildar stjórnvaldsákvarðanir, heldur á fræðikenningum sem
Ólafur taldi standast í íslenskum rétti, bæði eftir einstökum ákvæðum í settum
lögum og eftir dómum. Ólafur studdist við kenningar danska prófessorsins
Poul Andersen, en hann hafði fengið hugmyndir sínar úr frönskum stjórnar-
farsrétti. Vandinn við þessar kenningar er í eðli sínu hinn sami og við meg-
inregluna um, að „frjálst" mat stjómvalda sé endanlegt og ekki til endurskoð-
unar hjá dómstólum. Hún leysir ekki í nægum mæli úr raunhæfum spurn-
ingum, sem upp koma í dómsmálum. Sumt sem hún víkur að hefur þó verið
skýrt í lögum, fyrst og fremst í stjórnsýslulögunum nr. 37/1993, en þar eru
meðal annars settar reglur um undirbúning stjómvaldsákvarðana.
Árið 1969 kom út rit eftir danska prófessorinn Ole Krarup: „Óvrigheds-
myndighedens grænser“. Segja má, að kjarni kenninganna hafi hjá þessum
höfundi verið sá, að aðgreiningin milli lagaatriða og matsatriða sé hvorki
fræðilega verjanleg né í samræmi við danska dóma. Eftir þetta hefur í Dan-
mörku verið reynt að byggja fræðilega upp reglukerfi, sem ekki styðst aðallega
við skýringar á stjómarskránni eða reglur um ógildar stjómvaldsákvarðanir,
heldur er grundvallað á dómum, sem gengið hafa á þessu sviði. Telja má, að
greinar þær, sem birst hafa nýlega um íslenskan rétt eftir Eirík Tómasson og
Davíð Þór Björgvinsson um þessi efni byggi á slíkum hugmyndum um það,
hvemig skýra megi vald dómstóla til að meta stjómvaldsákvarðanir, og hið
sama er um nýjustu kenningar danskra lögfræðinga.8 Skipta þær máli sem
8 Eiríkur Tómasson: Takmarkanir á úrskurðarvaldi dómenda skv. 60. gr. stjskr. (Úlfljótur
1984, 4. tbl.). Davíð Þór Björgvinsson: Lagaákvæði á sviði sifjaréttar sem fela stjómvöldum
úrskurðarvald (Afmælisrit, Gizur Bergsteinsson, 1992, bls. 179-206). Eiríkur Tómasson:
„Embættistakmörk yfirvalda“ - úrlausnir íslenskra dómstóla um valdmörk stjómvalda (Af-
mælisrit, Gaukur Jömndsson, 1994, bls. 163-196). Bent Christensen: Forvaltningsret, Pr0-
velse (2. útg. Khöfn, 1994). Hans Gammeltoft Hansen, Jon Andersen, Kaj Larsen og Kar-
sten Loiborg: Forvaltningsret (Khöfn, 1994).
47