Tímarit lögfræðinga - 01.02.1995, Page 55

skylt að kæra til æðra stjómvalds áður en leitað er til dómstóla.12 Ef til vill
byggjast dómar um þessi efni á því, að stjórnvöld hafa stundum aðstöðu til
athugana, sem erfiðara er að koma við hjá eða fyrir dómstóli.
Loks er að minna á, að stjórnvöld (forseti með atbeina ráðherra) skipar
hæstaréttardómara og fésýsla Hæstaréttar er ekki sjálfstæð heldur tengd ráðu-
neytum, ríkisbókhaldi og ríkisféhirði. Er ekki að efa, að sjálfstæði réttarins
væri betur tryggt með því að hafa á þessu aðra hætti.13
4. DÓMSTÓLARNIR OG LÖGGJAFINN
Á því er enginn vafi, að verulegur hluti þeirra réttarreglna, sem gildir hér
á landi, stafar frá dómstólunum.14 Þeir setja ekki almennar reglur með sama
hætti og Alþingi setur lög og t.d. ráðherrar reglugerðir. Reglurnar frá dóm-
stólunum eru ekki heldur birtar í Stjórnartíðindum eða Lögbirtingablaði og
þær eru raunar hvergi skráðar í sama formi og lög og reglugerðir. Þær eru
oftast nefndar fordæmisreglur. Þessar reglur koma stundum fram berum orðum
í dómum, en oft þarf þó að grafa dýpra og skýra dómana til að finna, hvaða
ástæður eru til niðurstöðunnar. Á því er byggt í lögfræði, að þessar ástæður
séu í samræmi við óskráðar reglur, sem þarf að finna, og er þar komin for-
dæmisreglan. Þess er fyrr getið, að í lögum er dómstólum oft ætlað rúmt mat
á lögfylgjum og sönnun. Þetta mat er byggt á fordæmisreglum en ekki á
handahófi. Reglumyndun hjá dómstólum er þó víðtækari eins og nú hefur
verið lýst og tekur til sviða þar sem ekki gilda skráðar réttarreglur. Það er oft
12 T.d. hrd. 1976 232 um ákvörðun um fasteignamat. Dæmi eru þess, að í lögum segi, að
kæra skuli til æðra stjómvalds áður en til dómstóla er leitað, t.d. 29. gr. laga nr. 50/1988
um virðisaukaskatt sbr. lög 119/1989.
13 Ýmis atriði er varða sjálfstæði dómstóla hafa verið rædd á undanfömum ámm og um
sumt hafa réttarbætur náð fram að ganga, t.d. að því er varðar undirbúning skipunar í
dómaraembætti. Nýleg grein er: Pétur Kr. Hafstein: Er sjálfstæði dómstólanna nægilega
tryggt? (Tímarit lögfræðinga 1993, 2. hefti).
14 Sjá: Ármann Snævarr: Almenn lögfræði, Rvk., 1989, bls. 213 o. áfr. Sigurður Líndal:
Inngangur að lögfræði. Réttarheimildir, Fordæmi, Rvk 1994. Sami höfundur: Stjómskipu-
legt vald dómstólanna (Tímarit lögfræðinga 1993, 2. hefti). Þór Vilhjálmsson: Fordæmi (TL
1992, 3. hefti). Jón Steinar Gunnlaugsson: Fordæmisgildi hæstaréttardóma (sama hefti).
Bernhard Gomard: Et retspolitisk program for dommerskabt ret (Ugeskrift for Retsvæsen
1986, hefti um hæstarétt 1661-1986). Um leið og greinarhöfundur bendir á þessar heimildir,
minnir hann á, að þessi grein er ágrip, þar sem mörgu er látið ósvarað. T.d. er ekki gerð
tilraun til að finna uppmna fordæmisreglna eða ræða hvar mörkin eru milli þeirra og
lögskýringa. Líklegt er að vikið sé að þessu í grein prófessors Sigurðar Líndal hér í heftinu.
Sjá einnig: Dóra Guðmundsdóttir: Um lögtöku Mannréttindasáttmála Evrópu og beitingu í
íslenskum rétti (TL 1994, 3. hefti, einkum bls. 160-166).
49