Tímarit lögfræðinga - 01.02.1995, Side 71

að ekki sé rainnzt á það sem kallað er framsækin lögskýring. Eðlilegast sýnist
að kalla það lagasetningu þegar niðurstaða dómstóls er studd við laga-
ákvœði þar sem orðum er svo hagað að það tekur ekki til atvika máls sam-
kvœmt almennri og eðlilegri málvenju, eða aukið er við fyrirmœlum sem þar
er ekki að finna. Dómstóll, sem t.d. kæmist að þeirri niðurstöðu að ákvæði
73. gr. stjórnarskrárinnar þar sem mönnum er mæltur réttur til að stofna félög
tryggði mönnum einnig rétt til að standa utan félaga, væri samkvæmt þessu
ekki að skýra stjómarskrárákvæðið rýmkandi, heldur auka við nýju. Það
haggar ekki þessari niðurstöðu þótt beita megi áþekkum röksemdum fyrir
rétti manna til að standa utan félaga og rétti manna til að stofna félög og
ganga í slík félög.
Þegar rætt er um löggjafarhlutverk dómstóla verður að hafa í huga að þeim
er skylt að leysa úr þeim málum sem fyrir þá eru lögð. Þeir geta ekki vísað
þeim frá án þess að taka afstöðu. En forsenda fyrir áhrifum dómstóla á réttar-
þróunina og valdheimildum þeirra til að móta almennar reglur er viðurkenning
á fordæmum sem réttarheimild. Því er nauðsynlegt að fara fáeinum orðum
um þau.
2. HVAÐ ER FORDÆMI?
Þegar óvissa ríkir um gildandi réttarreglu á tilteknu sviði og ágreiningur rís
af því tilefni eiga menn allajafna kost á að leggja hann fyrir dómstóla. Lyktir
þess máls kunna að skipta miklu máli ef sambærilegu sakarefni er síðar skotið
til dómstóla. Með hugtakinu fordæmi er átt við að dómsúrlausn hafi gengið
um tiltekið réttaratriði og sú úrlausn verði fyrirmynd í öðru dómsmáli.
Ekkert í lögum skyldar dómendur eða aðra handhafa úrlausnarvalds til að
fara eftir fordæmum, en reynslan sýnir að Hæstiréttur hvarflar sjaldan frá fyrri
úrlausnum. Aðrir dómstólar fylgja fordæmum Hæstaréttar og í lögskiptum
sínum leggja menn fordæmi hans til grundvallar.
Hæstaréttardómar 1961, bls. 339, einkum bls. 348.
Sakadómari í Reykjavfk3 taldi að mál til sviptingar lögræðis ætti ekki að leggja
fyrir sakadómarann í Reykjavfk og færði rök fyrir því. Síðan sagði: „En sakir
dómvenju þeirrar, sem sköpuð hefur verið [...] þykir ekki fært að vísa málinu frá
dómi ex offício af þessum ástæðum'1.
Hér er ljóst að dómarinn telur að lögræðissviptingarmál eigi ekki undir
sakadómarann í Reykjavík, en meiri hluti Hæstaréttar hafði verið á öðru máli.4
Sakadómarinn beygir sig hér fyrir fordæminu.
3 Sakadómari var héraðsdómari í sakamálum í Reykjavík 1939-1992.
4 Hæstaréttardómar 1954, bls. 447.
65