Tímarit lögfræðinga - 01.02.1995, Síða 72

3. HVENÆR ER DÓMUR FORDÆMI?
Nú kann það að vera álitamál hvenær unnt sé að kalla dóm fordæmi. Atvik
máls eru ef til vill einföld og óbrotin, lagaákvæði alveg skýr eða venja ótvíræð
og óumdeild, þannig að enginn vafi leikur á hver reglan er og dómsúrlausn
í fullu samræmi við hana. Sem dæmi má nefna dóm fyrir augljósa vanefnd
á samningi eða víxilskuld. Þar eru ýtarleg lagaákvæði og yrði tæplega vísað
til fordæma í málum sem síðar kæmu til dóms, heldur lagagreina. Hér má
segja að dómurinn leggi lítið eða ekkert sjálfstætt af mörkum umfram þær
réttarheimildir sem stuðzt er við. Til þess að vera fordæmi verður dómur að
fela í sér sjálfstæða viðbót við þær réttarheimildir sem lagðar eru til grund-
vallar niðurstöðu dómsins og hafa eitthvað að geyma sem gefa ber gaum við
úrlausnir síðari mála. Sérstök rök þurfi því til þess að frávik verði réttlætt.
4. VIÐHORF ÍSLENZKRA FRÆÐIMANNA TIL LÖGGJAFARHLUT-
VERKS DÓMSTÓLA
Ekki verður séð að þeir sem rita um íslenzk lög á 18. og 19. öld víki að
fordæmum sem réttarheimild og þá að sjálfsögðu ekki að því að dómstólar
eigi einhvern þátt í að móta almennar reglur.
Það er fyrst á þessari öld að vikið er að slíku í fræðiritum. Árið 1911 segir
Einar Amórsson þetta í riti sínu Dómstólar og réttarfar:
Þeir [dómstólarnir] skapa því ekki (eða sjaldnast) réttarreglur. Það gerir löggjafar-
valdið og einstaklingar að nokkru leyti, með því að haga skiptum sínum í ýmsum
efnum eftir meira og minna föstum venjum („réttarvenjum"). Þótt dómstóll hafi
úrskurðað eitthvert atriði á þenna hátt eða hinn, þá er hvorki sá dómstóll né aðrir
dómstólar lögformlega bundnir við þá úrlausn, þótt samskonar málefni sé síðar lagt
undir dóm þeirra. [,..]5
Þótt eigi sé hlutverk dómstóla að skapa réttarreglur, þá hafa þó allmargar slíkar
reglur skapazt fyrir venjur þær, sem dómstólar hafa farið eftir.6
Enda þótt hlutverk dómstólanna sé ekki að skapa réttarreglur, þá sýna þó dómar,
hvemig lögunum, þar á meðal réttargangslögum, er beitt og hvernig þau era skilin,
hvaða venjur hafa myndazt o. s. frv. Einkum ættu æðri dómstólamir að veita ábyggi-
lega fræðslu í þessu efni.7
Þrjátíu árum síðar kveður við nokkuð annan tón hjá Einari.
Úrlausn dómstóls um kröfu í tilteknu máli tekur að vísu aðeins beinlínis til þess,
en dómur skiptir þó oft máli í miklu víðtækara mæli, einkum ef hann er frá æðsta
dómstól landsins. Ef einn slíkur dómur er fenginn um tiltekið sakarefni, þá heimtar
5 Einar Amórsson: Dómstólar og réttarfar. Kosmaðarm.: Jóh. Jóhannesson. Rv. 1911, bls. 11.
6 Sama rit, bls. 13.
7 Sama rit, bls. 47.
66