19. júní - 19.06.1983, Blaðsíða 72

BÆKUR - BÆKUR - BÆKUR
Jóhanna
Sveinsdóttir
Af manna völdum
Álfrún Gunnlaugsdóttir:
Af manna völdum -
tilbrigði um stef (124 bls.)
Mál og menning 1982
Álfrún Gunnlaugsdóttir er Reykvík-
ingur að uppruna. Hún stundaði há-
skólanám í Sviss og á Spáni og lauk
doktorsprófi í miðaldabókmenntum
frá háskólanum í Barcelona. Hún
starfar nú sem dósent í almennum
bókmenntum við Háskóla Islands.
Álfrún hefur því lengi verið viðriðin
bókmenntir, þótt bókin sem hér um
ræðir sé fyrsta frumsamda verk hennar
á sviði fagurbókmennta.
AJ manna völdum er safn níu ónafn-
greindra smásagna eða frásagnar-
þátta. Undirtitill hennar er „tilbrigði
um stef‘. Sögurnar eru að mörgu leyti
ólíkar hvað varðar sögusvið og per-
sónur; sumar gerast á Islandi, aðrar
erlendis: á Spáni, í Sviss, Frakklandi,
jafnvel Túnis. Auk þess er vísað til
atvika í Póllandi, Rússlandi og Brasil-
íu. Sumar sagnanna eru sagðar út frá
sjónarhóli barna, aðrar fullorðins fólks
af ýmsu sauðahúsi.
En undírtítill bókarinnar gefur til
kynna að sögurnar hverfist um sama
þemað. Segja má að bókin sé á sína
vísu stefja (fúga), margraddað verk
þar sem hver röddin afannarri cndur-
tekur sama stefið í mismunandi tón-
72
hæð. Því í öllum sögunum má finna
persónur sem berjast við ótta í ein-
hverri mynd, og fylgifiska hans, örygg-
isleysi og einsemd: Orsök óttans er oft-
ar en ekki olbeldi af manna völdum,
hvort sem um er að ræða skoðanakúg-
un og vopnabeitingu fasískra yfirvalda
á Spáni (IV. og V.), oíbeldi sem karlar
beita konur í skjóli hjónabands (VI.),
eða það ofbeldi sem fullorðnir geta
beitt börn, oft óafvitandi, með því að
hirða ekki um að útskýra fyrir þeim
þau fyrirbæri sem rekja má óttann til.
Stundum kallar ofbeldið fram of-
beldi hjá fórnarlambinu, á óviðráðan-
legan hátt, eins og hjá ungri námskonu
á Spáni sem hleypur í hópi stúdenta
undan vopnuðum lögreglumönnum,
upp á líf og dauða, fram hjá einsöml-
um lögreglumanni sem stúdentaskar-
inn helði getað myrt. Komin í skjól
hugsar hún með sér, skelfd og undr-
andi:
Og hver var hún þesi stúlka sem stóð með
krepptan hnefa og hrækti á einkennisbún-
ing? Sem misþyrmdi öðrum, þó ekki heíði
það verið nema í huganum?
Hver var hún? (44 — 45).
Undan áþreifanlegri kúgun vopna-
valds getur manneskjan stundum ílúið
sem fætur toga í skjól, sé hún heppin.
Og hún þekkir alltént óvin sinn. En
andlegt ofbeldi er öllu óáþreifanlegra,
fórnarlambinu oft ósýnilegra. Eigin-
konurnar tvær sem koma við sögu í VI.
fiýja yfirráðasemi eiginmanna sinna
hvor inn í sína blindgötu: önnur í
drykkjuskap og sjálfsmorðstilraun, hin
verður ofsóknarbrjáluð. ,,Þær reyna að
flýja. Hvor á sinn hátt,“ segir húshjálp
þeirra (77).
Pfins og áður er getið eru sumar sög-
urnar skrifaðar út frá sjónarhóli barna,
með þeim hætti að lesandinn skynjar
atburði sagnanna og samskipti full-
orðna fólksins með takmörkuðum
skilningi barnanna. Svo er um eina
listfengustu sögu bókarinnar, VI. Það
er 3. persónu saga, sögð frá sjónarhóli
lítillar stúlku sem býr hjá ömmu sinni.
Álfrún Gunnlaugsdóttir
Sú vinnur fyrir þeim sem húshjálp á
allmörgum heimilum. Litla stúlkan fer
með ömmu sinni í húsvitjanir og verð-
ur vitni að ýmsu sem vekur hjá henni
ugg. Hvers vegna breytast húsmæð-
urnar svona? Stundum leikur ein
þeirra á als oddi og vill gefa henni
silfurskeið, en svo drekkur hún líka úr
skrýtnum glösum, segir undarlega
hluti og fellur í yfirlið; önnur gerir
henni líka stundum allt til hæfis, en á
það svo til að ógna ömmu hennar með
hnífog vola uppi í rúmi eins og óþekk-
ur krakki; skyldi hann Sigmundur
gamli sem dó rata til Guðs þó hann
hafi verið blindur í lifanda lífi? Og
skyldi mömmu hennar batna á spítal-
anum? Allt þetta veldur telpunni mik-
illi angist og kvöl sem hún reynir að
birgja inni: hún kyngir grátnum, en
matnum á hún erfiðara með að kyngja,
því allt þetta undarlega og skelfilega
sem hún skilur ekki hefur framkallað
hjá henni langvarandi lystarleysi.